Биыл Қазақстан Республикасының Ата Заңының қабылданғанына 30 жыл толып отыр. Бұл – тәуелсіз еліміздің құқықтық және демократиялық даму жолындағы аса маңызды тарихи белесі. 1995 жылдың 30 тамызында бүкілхалықтық референдум арқылы қабылданған жаңа Конституция – Қазақстанның егемендігі мен болашағының құқықтық негізін айқындаған басты құжат. Бұл құжат еліміздің саяси, экономикалық және құқықтық жүйесінің негізін қалап, тәуелсіздік тұғырын бекемдеген заңнамалық іргетас ретінде қабылданды.
«Конституция» атауы латын тіліндегі «constitutio» сөзінен алынған, ол «құрылым», «тәртіп» деген ұғымдарды білдіреді. Бұл сөздің өзі-ақ Конституцияның қоғам мен мемлекетті ұйымдастырудағы ерекше рөлін көрсетеді. Шын мәнінде, Конституция – бұл мемлекеттің негізгі Заңы ғана емес, ол халықтың еркін таңдауын, мемлекет пен азамат арасындағы қатынасты, әрбір адамның құқықтары мен бостандықтарының кепілдігін қамтамасыз ететін тұғырлы құжат. Ата Заңның басты мақсаты – құқықтық мемлекетті қалыптастыру, азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғау, билік тармақтарының өзара теңгерімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету және елдің тұрақты дамуына құқықтық негіз жасау болды.
Қазақстанның Конституциясы – демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекеттің заңнамалық негізін қалыптастырған құжат. Оның құрылымы кіріспеден және 9 бөлім мен 99 баптан тұрады. Онда адамның негізгі құқықтары мен бостандықтары, азаматтардың мемлекетпен қарым-қатынасы, мемлекеттік биліктің ұйымдастырылуы, сот жүйесі, жергілікті басқару, сайлау және өзге де маңызды салалар айқын және жүйелі түрде жазылған. Бұл заң – еліміздің тұрақтылығын, бірлігін, даму бағдарын қамтамасыз ететін, барлық саладағы реформалар мен өзгерістерге негіз болатын басты ереже.
Бүгінде Қазақстан Республикасы өзінің егемендігімен әлемдік қауымдастық арасында беделді орынға ие. Еліміздің халқының саны 20,3 миллионнан асты, ал жер көлемі жөнінен Қазақстан әлемде тоғызыншы орында тұр. Бұл – тек географиялық көрсеткіш қана емес, еліміздің даму әлеуетінің жоғары екенінің дәлелі. Мемлекеттік шекарамыз бекітіліп, тұтастығы халықаралық деңгейде танылды. Ата Заңда «Қазақстан Республикасының территориясы тұтас, бөлінбейді және өзгертілмейді» деп анық көрсетілген. Бұл – ел тәуелсіздігінің, тұрақтылығының және қауіпсіздігінің басты кепілі.
Ата Заңның басты ерекшелігі – ол халқымыздың мұрат-мақсаттарын жүзеге асыруға нақты мүмкіндік беретін саяси-құқықтық тетік. Оның әрбір бабы – халық мүддесіне, елдің дамуына, азаматтардың әл-ауқатына бағытталған. Конституцияның қабылдануы Қазақстан халқының өз тағдырын өзі айқындауға мүмкіндік беріп, ел болашағын еркін таңдауына жол ашты. Ата Заңның арқасында Қазақстанда біртұтас билік құрылымы қалыптасып, азаматтық қоғам мен мемлекет арасындағы сенімді диалог орнады. Бұл – демократиялық қағидаттардың жүзеге асуына, сөз бостандығының, ар-ождан еркіндігінің және тең мүмкіндіктердің дамуына негіз болды.
30 жылда бағындырылған биіктер – Конституцияның өміршеңдігін дәлелдейді.
Осы отыз жылдың ішінде Қазақстан үлкен тарихи жолды жүріп өтті. Экономикада, саясатта, әлеуметтік салада, білім мен ғылымда, халықаралық қатынастарда елеулі жетістіктерге жетті. Мемлекеттің бұл жетістіктері – Ата Заңның тиімділігі мен өміршеңдігінің айқын көрінісі. Конституция уақыт талабына сай бірнеше рет өзгерістер мен толықтырулармен жетілдіріліп отырды. Бұл – қоғам дамып, жаңа қажеттіліктер туындаған сайын Ата Заң да соған бейімделіп отырғанын көрсетеді. Бірақ оның басты принциптері – адам және оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары өзгеріссіз қалуда. Бұл – Ата Заңның темірқазық тұжырымдамасы.
Ата Заң – еліміздің негізгі құжаты ғана емес, сапалы білім мен ғылымның дамуына құқықтық негіз қалап берген кемел құндылық. Конституциямызда жоғары білім беру саласына қатысты айқын да нақты нормалар бекітілген. Оның 30-бабында: «Азаматтың мемлекеттік жоғары оқу орнында конкурстық негізде тегін жоғары білім алуға құқығы бар» деп көрсетілуі – мемлекетіміздің білім беру саласына деген ерекше қамқорлығы мен жауапкершілігінің дәлелі. Бұл қағида тек сөз жүзінде емес, іс жүзінде де жүзеге асырылып отыр. Білім – ел дамуының тірегі, ал Ата Заң осы тіректің берік болуы үшін құқықтық негіздерді қамтамасыз етті.
Қазақстан Республикасының Негізгі Заңы және онда айқындалған құқықтық қағидаттар біздің елімізге әлемдік қоғамдастықтың толыққанды мүшесі болуға мүмкіндік берді, табысты даму мен өркендеуді қамтамасыз етті. Басты талап – Ата Заңымызды құрметтеп қорғау, оның маңыздылығын жоғалтпай сақтау Қазақстанның әрбір азаматының міндеті мен парызы. Конституциямыз – тұрақтылықтың, бірліктің және дамудың кепілі. Оны қастерлеу – тәуелсіздігімізді қорғаумен тең.
Бүгінгі қоғамда конституциялық мәдениеттің жоғары деңгейде болуы – құқықтық мемлекеттің орнығуы мен әлеуметтік әділеттілік қағидаларының жүзеге асуының кепілі. Ата Заңымыз азаматтардың теңдігі мен еркіндігін, ар-намысы мен ар-ожданына қол сұғылмаушылықты, білім алу, еңбек ету, тынығу, шығармашылықпен айналысу сияқты негізгі құқықтары мен бостандықтарын айқындап берген басты құқықтық тірек болып табылады. Бұл еліміздің тұрақты дамуына, қоғамдық келісім мен әлеуметтік бейбітшіліктің нығаюына негіз болуда.
Осы тұрғыдан алғанда, ел болашағы саналатын жастардың Конституция қағидаларын терең түсінуі, оны құрметтеу мен күнделікті өмірде басшылыққа алуы аса маңызды. Әсіресе, жоғары оқу орындарында білім алып жатқан студенттердің құқықтық сауаттылығы мен азаматтық белсенділігін арттыру – мемлекеттің басты стратегиялық мақсаттарының бірі. Себебі құқықтық білім мен азаматтық жауапкершілік – болашақ кәсіби мамандардың бәсекеге қабілеттілігі мен әлеуметтік жауапкершілігінің негізі.
Ата Заңымызда көрсетілген мүмкіндіктерді дұрыс пайдалана білген әр азамат – елдің гүлдену жолындағы сенімді тірегі. Сондықтан да болашақ мамандардың құқықтық санасын қалыптастыру, Конституцияға деген құрметін арттыру, оның қоғам өміріндегі рөлін дұрыс ұғындыру – қазіргі білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі болып қала береді.
Оңалбек АБРАЛИЕВ,
экономика ғылымдары докторы
