1995 жылғы 30 тамызда референдумда тәуелсіз Қазақстанның Конституциясы қабылданып, президенттік басқару нысаны мен билікті бөлу қағидатын бекітіп, тәуелсіз мемлекеттің дамуына негіз болды.
1995 жылғы Конституция уақыт талаптарына сай бірнеше рет жаңартылды. 1998, 2007, 2017 және 2022 жылдардағы конституциялық реформалар қоғамдық және саяси дамудың жаңа жағдайларына Ата заңымызды бейімдеудің маңызды кезеңдері болды.
«Конституция әрдайым адам құқығының темірқазығы болуға тиіс. Бұл – мемлекет саясатындағы бұлжымас қағида. Конституциямыз алдағы уақытта да халқымыздың жарқын болашағына жол ашатын ең басты құжат болып қала бермек. Ата заң еліміздің жалпыұлттық бірегейлігін нығайтуды, сондай-ақ заңды мүлтіксіз сақтау және адал азамат идеологиясын ілгерілетуді көздейтін жаңа қоғамдық келісімнің айқын нышанына айналды. Заң үстемдігі – әділетті қоғам құруға және азаматтарымыздың берекелі өмірін қамтамасыз етуге апаратын төте жол. Сондықтан тағы да қайталап айтамын: еліміздің барлық азаматтары заңды құрметтеп, сақтауы керек. Қазақстанның заңгерлер қауымдастығы азаматтарымызға Конституцияның негізгі ережелерін түсіндіріп, Заң мен тәртіп қағидатына сай қоғамдағы әрбір әрекетіне жауапкершілікпен қарауға үндеуі қажет. Қазақстан Конституциясы ұлтымыздың кемелдігі мен болашаққа ұмтылысын бүкіл әлемге паш етеді.
Конституцияның әр жолы мен рухын сақтау, соның негізінде жоғары құқықтық мәдениет пен ұлттың жаңа сапасын қалыптастыру – еліміздің келешектегі табысының кепілі. Мұны барша халық түсінуге тиіс», деді Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Конституцияның 30 жылдығына арналған «Конституция және мемлекеттілік: құқық пен болашақ диалогы» атты ғылыми-практикалық конференцияда сөйлеген сөзінде.
Қоғам мен мемлекетті одан әрі жаңғыртудың жаңа кезеңін Қазақстан Республикасы Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен болған 2022 жылғы конституциялық реформа ашты. Конституцияға өзгерістер енгізу жөніндегі бүкілхалықтық референдум халық еркінің ең жоғарғы көрінісі болды. Нәтижесінде Конституция мәтінінің шамамен үштен бірі жаңартылды.
Аталған реформаның осы бағыттағы маңызды жаңалықтарының бірі Конституцияның үстемдігін қамтамасыз ететеін Конституциялық Сотты қайта құру болды. Ол 2023 жылғы 1 қаңтардан бастап өз қызметін бастады.
Әлемнің 120-дан астам елінде конституциялық соттар немесе оларға баламалы органдар жұмыс істейді. Олар өз елінің Ата заңына барлық қабылданатын нормативтік құқықтық актілердің, сайлау мен референдумдар өткізу рәсімдерінің, сайланбалы лауазымдарға тағайындаулардың сәйкестігін, сондай-ақ азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының сақталуын қадағалайды.
Қазақстан Конституциялық Сотының негізгі қызметі – заңдар мен өзге де құқықтық актілердің Конституцияға сәйкестігін тексеру. Конституциялық Сотқа жүгіну құқығы бар субъектілердің қатарында қазіргі таңда азаматтар, Адам құқықтары жөніндегі уәкіл және Бас Прокурор бар. Олар бұл құқықты 2022 жылғы конституциялық реформа нәтижесінде иеленді. Бұған дейін Конституциялық Кеңесте азаматтарда мұндай тікелей жүгіну құқығы болған жоқ.
Сонымен қатар, Конституциялық Сот:
— дау туған жағдайда Президенттің, Парламент депутаттарының сайлауын өткізудің дұрыстығы және республикалық референдум өткізу туралы мәселені шешеді;
— Парламент қабылдаған заңдардың Конституцияға сәйкестігін Президент қол қойғанға дейін қарайды;
— Парламент және оның палаталары қабылдаған қаулылардың Конституцияға сәйкестігін қарайды;
— Республиканың халықаралық шарттарын бекіткенге дейін олардың Конституцияға сәйкестігін қарайды;
— Конституцияның нормаларына ресми түсіндірме береді.
2023 жылғы қаңтардан бастап 2025 жылғы тамызға дейін Конституциялық Сотқа 11,5 мыңнан астам өтініш келіп түсті, Конституциялық Сот 400-ден астам шешім қабылдады, оның ішінде Конституцияға сәйкестігін түпкілікті тексеру нәтижелері бойынша 74 қорытынды шешім қабылдады.
Конституциялық іс жүргізу нәтижелері бойынша: 65 норма Конституцияға сәйкес; 20 норма Конституцияға сәйкес емес; 25 норма Конституциялық Сот берген түсіндірмеде Конституцияға сәйкес деп танылды.
41 Конституциялық Соттың нормативтік қаулысы 2 конституциялық заң, 1 жаңа редакциядағы Кодекс, 12 заң, Жоғарғы Соттың 4 нормативтік қаулысы және орталық мемлекеттік органдардың 2 бұйрығы шеңберінде іске асырылды.
