Қазақ елі – артында өшпестей мұра қалдырған ұлы тұлғаларға өте бай. Ұлыларымызды бүгінгі ұрпаққа насихаттау, олардың асыл мұрасы мен есімін жаңғырту – біздің басты парызымыз бен қарызымыз.
Солардың бірі суырып салма, төкпе, дүлділ ақын, қазақ әдебиетінің жазба өкілі, ондаған поэманың авторы, актер, әнші, композитор – Иса Байзақов. Ол – өшпес өнерімен, ел аузында аңыз болған дауылпаз ақын. Абай мен Мағжаннан кейін поэма жазған – Иса ақын.
Иса Байзақов – халықтың сүйіктісі, өнердің бар қырын бітімдестірген өнерпаз. Ол – бірнеше поэманың: «Ақбөпе», «Құралай сұлу», «Ұлы құрылыс», «Алтай аясында», «Он бір күн, он бір түн», «Кавказ», «Қырмызы-Жанай», «Қойшының ертегісі», 40-тан астам әннің, оннан астам желдірменің авторы атанған композитор, әнші, актер, әрі ағартушы, насихатшы болған сегіз қырлы, сексен сырлы өнерпаз.
Қазақ елі, оның кіндік қаны тамған Павлодар өңірі бүгінгі таңда Иса Байзақовтың 125 жылдығын атап өтуде. Оның 125 жылдық мерейтойы тамыздың 15-16 күндері Павлодар – Ертіс – Баян өңірінде кеңінен аталып, конференция болып, халықаралық ақындар айтысы өтті. Сол конференцияда сөз алған мен Иса Байзақовтың есімін ұлықтау жөнінде сөз сөйлеп, біраз жайларды тілге тиек еттім.
Иса Байзақов – қазақ театрының тұңғыш актері. Біржан сал рөлінен бастап оннан астам басты рөлдерді сомдаған. Қызылорда, Алматы, Қарағанды радиосында, Алматы, Қызылорда, Семей облыстық театрында, Қазақстан Жазушылар одағында қызмет атқарған. Иса Байзақов – қазақ әдебиеті мен өнеріне елеулі үлес қосқан ірі тұлға. Иса Байзақов 1936 жылы Мәскеуде өткен Қазақ мәдениеті күндерінің онкүндігіне қатысқан. Ол «Еңбек Қызыл Ту» орденімен, бірнеше медальдармен марапатталған.
Иса Байзақов – дауылпаз ақындығымен қатар шоқтығы биік сахна жұлдызы, әрі әнші. Кемпірбай, Шашубайлар сияқты ат үстінде жүріп, алуан түрлі акробатикалық өнер көрсетіп, домбырамен ән салған. Денсаулығы болмағандықтан майданға бара алмады. Дегенмен, Иса Байзақов қарап отырмай, соғыс жылдарында Жазушылар одағының атынан ел-елді аралап, өнер көрсетіп, майданға, танк колоннасына ақша жинап, үгіт жұмысымен айналысқан насихатшы. Соғыс кезінде Қазақстанда майдан үшін Исадай еңбек еткен, Отанымызға қаржы тапсырған бірде-бір ақын, жазушы болмаған.
Иса Байзақовты «Құлынды» жәрмеңкесінде алғаш көрген орыстың атақты халық жазушысы Николай Анов оның өнерінен қатты әсер алып, былай дейді: «Иса – мыңдаған жұртты үйіріп әкететін, импровизатор ақын. Домбырада шебер ойнайды. Домбырасын біресе бүйіріне жанап, біресе аяғының астынан өткізіп, желкесінде күмбірлетіп, арқасына апарып, безек қағып ойнайтын домбырашы, әрі тамаша әнші. Иса ақынның құдыреттілігінің күштілігі соншалық, ол сахнаға шыққанда халық бірден тына қалды. Елу мың атқамінері бар, 50 мың жаяулысы бар дүйім халық бір адамдай Иса ақынның суырып салма әнін қалт жібермей тыңдап отырғанын алғаш көріп мен де таң қалдым». Кейін Николай Анов Иса мен Әміре жайлы «Крылья песни» – «Ән қанатында» деген роман жазды. Ал режиссер Әзірбайжан Мәмбетов осы романның желісінде көркем фильм түсірді.
Жазушы Мұхтар Әуезов – Исекеңді ерекше құрмет тұтқан. «Иса – ғасырда бір туатын ақын» деп баға берген. Жазушылар одағында қандай бір мәдени іс-шара бола қалса, шетелден ақындар мен ғалымдар келгенде де бірінші Исекеңді шақыртады екен. Солардың алдында Иса ақын қазақ елі жайлы суырып салма өлең шығарып, қазақтың беткеұстарлары туралы мағлұматты түйдек-түйдек өлеңмен өрнектегенде, шетелдіктер таң қалып талай тамсаныпты. Итальяның атақты жазушысы Джерманетто Джовани келгенде сол кездесуді жүргізіп отырған Мұхтар Әуезов Иса Байзақовқа сөз береді. Сонда Иса ақын ұшқыш Марина Расковаға арнап «Он бір күн, он бір түн» поэмасын бір кеште суырып салып өлеңдетеді, төрт жақтан отырған жазғыштар тіпті поэманың толық нұсқасын жазып үлгермепті.
Мұхтар Әуезовтің Иса ақын жайлы: «Иса – желпініп, үзілмей соққан сар даланың желі сияқты, сол даладай кең, мол ақындықтың иесі. Бүгінгі Еуропа Исаның ақындығындай, суырып салма, желермен, тұтқиыл ақындығын, ақындық теңізі деп түсінеді». Бүгінгі қазақ сахнасында Иса әлденеше ғасырларды жиғандай, мәдениет тарихының әлденеше дәуірлерін бітімдестіргендей… Біз қазақ сахнасының Исасы бар заманын қызықты, қымбат сыйы деп түсінуіміз керек. Мен өзімді Исадай қазақтан туғанымды мақтан етемін» деп баға берген.
Бірде Мұхтар Әуезов қазақ театрында ақынның қызымен кездескенде Махпуза Байзақоваға: «Ендігі жазатын романым – «Иса Байзақов туралы болады» депті. Бұл оның Исекеңе деген құрметінен туған жоспар еді. Дегенмен, жазушының арманы орындалмай қалды, Мұхаң бір жылдан кейін өмірден өтіп кетеді.
Иса жайлы Мағжан Жұмабаев: «Иса – Алла Тағаланың қазақ халқына сыйға бере салған, теңдесі жоқ бір бұлбұлы. Өткен ғасырларда қазақтың не ғажап дүлдүлдері болған, солардың бірі де Исаға тең келе қоюы екіталай» десе, атақты ақын Қасым Аманжолов: «Иса бүкіл дүниені алдына алып отырып, жырлайтын Тәңірдің өзіндей құдіреті бар ақын десе, ал қазақтың біртуар палуаны Қажымұқан Мұңайтпасов: «Қасымда Иса мен Әміре болса, шіркін! Маған одан артық дүниенің керегі жоқ» депті. Ал атақты актер Елубай Өмірзақов: «Иса ақынмен талайлар айтысты, бірақ біреуі де онымен тең түсе алмады» дейді естелік кітабында.
Иса Байзақовтың еліне сіңірген тағы бір еңбегі – оның ағартушылық қызметі. 1923 жылы Иса ақын ауылында жастармен бірге мектеп салып, Алматыдан мұғалім әкеліп, елдің азаматтары мен жастарын оқытып өзі мұғалім жалдаған. Осы мектепте ауыл оқушылары он шақты жыл білім алған. Бүгінде бұл мектептің орнында Үлгілі ауылында жаңадан салынған ақынның атында мектеп бар.
Соғыс жылдары Иса ақын Оңтүстік Қазақстан облысында тұрып, ауыл-ауылды аралап, «әрбір дәніміз фашистерге оқ болып атылсын» деп, Жеңіс күнін жақындатуға ат салысқан. Сол концертпен жүргенде Мойынқұм даласында адасып, өкпесіне суық тиіп ауырады. Оның үстіне өз үйі болмай, отбасымен өмірбақи жертөледе бала-шағасымен подвалдағы үйде тұрып туберкулез ауруына шалдығады. Иса ақынның шығармашылық жолында да, өмірде де қиын шақтары көп болған. Жан жұбайы қазақтың тұңғыш, әрі дарынды актрисаларының бірі, Павлодар облысы, Ертіс ауданының тумасы Шәрбану Байзақова бар-жоғы 29 жасында өкпе ауруынан өмірден ерте кетеді. Ал Иса атамыз қызы Махпуза мен ұлы Ертіспен жалғыз қалады. Иса ақын тұрмыс тауқыметін көп көрген. Екі баласын жетелеп, пәтерден-пәтерге көшіп жүріп, не Үкіметтен, не Жазушылар одағынан үй ала алмай, 46 жасында Алматының туберкулез ауруханасында өмірден өтеді.
Осыншама артында өшпес құнды шығармалар қалдырған, тума талант, сегіз қырлы, сексен сырлы Иса Байзақов соғыс жылдары жаяулап, жалпылап жүріп, ел алдында өнер көрсетіп, майданға қаржы жинаған ақынның еңбегі көзі тірісінде бағаланбағаны әрине, өте өкінішті. Иса Байзақов тіршілігінде үй ала алмай кетсе де, өмірден өткеннен кейін Қазақстанның Астанасынан бір көше, не өнер ордасы, не мектеп бұйырмағаны, әрине, өкінішті жай. Туған жері Павлодарда да мектеп ашылып, мен мұндалап ескерткіші тұрса, артық болар ма еді? Осы ой көкейімізді жегідей жейді. Соның бәріне кедергі болған кезінде Иса Байзақовтың «Тарихи тұлғалар» тізімінде болмағандығы. Осыған байланысты мен Иса Байзақовты Мәдениет және ақпарат министрлігінің «Тарихи тұлғалар» атты тізіміне енгізу туралы министр Аида Балаеваға хат жаздым. Жауабы бірден келді. «Тарихи тұлғалар» тізіміне Иса Байзақовтың есімі енгізілді деген. Оған қоса депутаттарымыз бен зиялы қауым өкілдері Астана қаласынан ақынға көше берілсе деген хат жазды. Бұл мәселе де шешімін табады деп сенеміз.
Ал өзім Иса ақынның қызы, атақты актриса, Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі Махпуза Байзақованың тәрбиесін көрген, қолында тұрған адамдардың бірімін. Кезінде Махпуза тәтем әкем Исаның аты өшіп барады деп қатты қайғыратын. Ол бүкіл өмірін, інісі Ертіс Байзақовпен бірге Исекеңнің еңбектерін насихаттап, кітап жазып, республика көлемінде 70 жылдығын өткізуге мұрындық болған еді. Міне, содан бері Павлодар облысында әр бес, он жыл сайын ақын Иса Байзақовты еске алу шаралары өтіп келеді. Кезінде бірінші болып «Иса ақын және оның ұрпақтары» деген кітап шығардым. 6 деректі фильм түсірдім. Иса Байзақовтың дауысын іздеп таптым. Бірнеше газеттерге мақала жазып, Қазақ радиосына бірнеше радиобағдарлама жасадым. Иә, Павлодар облысында Исаға арналған біршама жұмыстар атқарылды. Ол қуантарлық жай. Бірақ әлі де оны насихаттау, Иса ақынды ұлықтау жұмыстары жалғасу керек.
Иса Байзақовтың есімін ұлықтау үшін не қажет десек, Павлодарда ақынның ескерткіші орнатылса, Ертіс қаласындағы қазақ мектебіне не Павлодар қаласында бір мектепке Иса Байзақов аты берілсе, Павлодардағы Иса Байзақов атындағы филормонияның әншілері ақыннның әндері мен желдірмелерін өз репертуарына толық енгізсе дейміз. Атына заты сай болып, сахна шымылдығы ашылғанда Исаның желдірмелері орындалса, қандай ғанибет. Құрылғанына талай жыл болса да, биыл ғана Исаның желдірмесін естідік.
«Жүрегін жұлып алып
аспанға ұрған,
Жұлдыз боп соның оты жанып тұрған» деген өлеңі оның сегіз қырлы, сексен сырлы өнерпаздығы мен ақындық жолы біздің көгімізде шоқтай жарқырап жанып тұр.
Ғалия БАЛТАБАЙ,
«Құрмет» орденді ардагер, журналист
