Еліміздің ең басты мемлекеттік мерекелерінің бірі – Конституция күні. Бұл күн ел тәуелсіздігінің, демократиялық құндылықтардың және құқықтық мемлекет қағидаттарының орныққанын айғақтайды. Осы мерекеге орай Астана қаласы Әділет департаментінің басшысы Талғат Мейрімханұлымен сұхбаттасып, Конституцияның қоғамдағы маңызы, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудағы рөлі және әділет саласындағы атқарылып жатқан жұмыстар туралы әңгімелескен едік.
– 30 тамыз – бүкілхалықтық референдумда қабылданған Ата Заңымыздың 30 жылдық мерейтойы. Еліміздің іргетасын бекіткен құжат аясында соңғы жылдары қандай өзгерістерге қол жеткіздік?
– Конституция қабылданғаннан бері елімізде мемлекеттік басқару жүйесі нығайып, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың жаңа тетіктері қалыптасты.
Осы кезеңде Әділет органдарының қызметі жаңа деңгейге көтерілді: адвокатура, нотариат, жеке сот орындаушылары институттары дамып, халыққа құқықтық көмек көрсетудің жаңа мүмкіндіктері пайда болды. Мемлекеттік қызметтерді цифрландыру нәтижесінде халықтың құқықтарын қорғау айтарлықтай жеңілдеді.
Соңғы жылдары жүргізілген реформалардың нәтижесінде Конституциялық сот қайта құрылып, азаматтарға тікелей жүгіну құқығы берілді. Электрондық форматтағы «Е-нотариат», «Е-заң көмегі», «Е-өтініш» сияқты заманауи жүйелер арқылы әділет саласының қолжетімділігі кеңейе түсті. Демек, Ата Заңымыз әділет жүйесінің дамуына да берік негіз қалап отыр.
– Қоғам мен халық өмірінде ерекше орын алатын Конституцияны біз қаншалықты дәріптеп, қаншалықты деңгейде насихаттап жүрміз?
– Әділет органдары Конституция нормаларын халық арасында түсіндіруді жүйелі түрде жүргізіп келеді. Ашық есік күндері, құқықтық акциялар, оқу орындарындағы дәрістер мен кездесулер арқылы Ата Заңымыздың құндылықтарын дәріптеу дәстүрге айналды.
Сонымен қатар, азаматтарды қабылдау, түзету мекемелерінде құқықтық кеңес беру, еңбек ұжымдарымен және жастармен кездесулер өткізу жоспарға қойылған. Сот актілерін орындау, адвокаттар мен жекеше нотариустардың қызметі, жеке сот орындаушыларының жұмысы, құжаттарды апостильдеу, коммерциялық емес ұйымдарды тіркеу сияқты бағыттарда тұрақты түрде түсіндіру жұмыстары атқарылады.
Тұрақты түрде семинарлар ұйымдастырып, радио арналарда сөз сөйлеп, газет-журналдарда мақалалар жариялайды. Жұмыспен қамту орталықтарымен бірлесіп борышкерлерге арналған бос жұмыс орындары жәрмеңкесі өткізіледі, ішкі істер органдарымен бірлесіп атқарушылық құжаттарды орындамаған борышкерлерге қатысты рейдтер жүргізіледі.
Сонымен бірге, жеке сот орындаушылары мен адвокаттардың қатысуымен әлеуметтік желілерде халықтың құқықтық сауаттылығын арттыру мақсатында тұрақты түрде тікелей эфирлер өткізу тәжірибеге айналды.
– Әділет органдары азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының сақталуын қамтамасыз ету үшін қандай механизмдер қолданады?
– Конституцияның 12-бабында «Қазақстан Республикасында адам құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі» деп көрсетілген. Осы қағидатты басшылыққа ала отырып, Әділет органдары азаматтардың құқықтарын қорғау мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету үшін түрлі құралдарды қолданады.
Осыған орай, Әділет органдары, азаматтардың құқықтық сауаттылығын арттыру, мемлекеттік қызметтерді қолжетімді ету және мемлекет кепілдендірген тегін заң көмегін ұйымдастыру, атқарушы құжаттарды орындау, сенімхаттар мен келісімдер және келісім шарттарды рәсімдеуге қатысты заманауи жүйелерді қолдануда.
Ерекше атап өткен жөн, заманауи цифрлық шешімдер кеңінен енгізілуде, мәселен, «Е-заң көмегі» жүйесі арқылы онлайн форматта тегін құқықтық кеңестер алу, «Е-нотариат» арқылы сенімхаттар, келісімдерді қашықтан рәсімдеу және жекеше нотариустардан құқықтық кеңестерді онлайн алу; «Е-өтініш» жүйесі арқылы мемлекеттік органдарға электронды форматта өтініштермен шағымдар білдіру; «Құқықтық ақпараттық жүйе (ҚАЖ) «Әділет» құқықтық ақпараттық жүйесі арқылы заңнаманы ашық әрі қолжетімді етеді, сонымен қатар, аталған ақпараттық жүйеде жасанды интеллект негізінде Робот-кеңесші азаматтарға онлайн режимде жедел құқықтық ақпарат қызметін көрсетуде. «Робот-сот орындаушы» жобасы – жасанды интеллект негізінде атқарушылық іс жүргізу процестерін автоматтандыру және атқарушылық іс жүргізуді жеңілдетіп, азаматтардың уақытымен қаражатын үнемдеуге және «бір терезе» қағидасы бойынша жұмыс істейді.
2024 жылғы 20 тамыздан бастап Әділет министрлігі мәжбүрлеп орындату саласында жаңа институт – жеңілдетілген іс жүргізуді, яғни Цифрлық сот орындаушысы енгізілді. Жеңілдетілген іс жүргізу аясында борышкерлерден әкімшілік айыппұлдар мен 20 АЕК-ке дейінгі салықтық берешектерді өндіру жеке сот орындаушысының қатысуынсыз, автоматтандырылған тәртіппен жүзеге асырылады. Тәжірибе көрсеткендей, бұл институт өз тиімділігін дәлелдеді, ең алдымен, халық үшін қолайлы екендігін статистикалық деректер айғақтайды.
2025 жылғы 20 тамыздағы жағдай бойынша цифрлық сот орындаушысының көмегімен 350 мыңнан астам құжат орындалып, 7 млрд теңгеден аса қаржы өндірілді. Астана қаласы бойынша 41 мыңнан астам құжат орындалып, 827 млн теңге өндірілді. Нәтижесінде азаматтар 1,7 млрд теңгеден астам қаржысын үнемдеді. Бүгінгі күні Әділет министрлігі жеңілдетілген іс жүргізу аясын кеңейту бойынша жұмыстар жүргізуде.
– Алдағы уақытта Конституция құндылықтарын дәріптеу бағытында Әділет департаменті жоспарларында қандай жаңа бастамалар бар?
– Алдағы кезеңде халықпен ашық диалогты күшейту, жастар арасында құқықтық мәдениетті арттыруға бағытталған жаңа форматтағы кездесулерді ұйымдастыру жоспарланып отыр.
Әлеуметтік желілерде интерактивті жобалар іске қосылып, азаматтардың жиі қоятын сұрақтарына жедел түсініктеме беру тәжірибесі кеңейтіледі.
Сонымен қатар, Конституция құндылықтарын дәріптеу мақсатында оқу орындарымен, үкіметтік емес ұйымдармен және БАҚ-пен бірлескен шараларды күшейту көзделуде.
– Конституцияны құрметтеу – әрбір азаматтың парызы. Осы мереке қарсаңында халыққа қандай тілек айтқыңыз келеді?
– Конституция – біздің тәуелсіздігіміздің тірегі, мемлекетіміздің басты құндылығы. Әрбір азамат өз құқықтары мен міндеттерін білуі және оны құрметтеуі – елдің дамуы мен бірлігінің кепілі. Сондықтан Ата Заңымызды ардақтап, оның қағидаттарын күнделікті өмірде берік ұстанайық!
Талғат ӘБУБӘКІР, Астана қаласы Әділет департаментінің басшысы
Әңгімелескен Гүлмира АЙМАҒАНБЕТ
