1990 жылғы 25 қазанда қабылданған Қазақ КСР Мемлекеттік егемендігі туралы декларация орталық кеңестік басқару моделінен ұлттық егемендік пен мемлекеттілік қағидаттарына көшуді білдіретін негізгі құқықтық және саяси актіге айналды.
Декларацияның өзі толық тәуелсіздік жарияламағанмен, ол келесі қадамдар үшін, атап айтқанда, 1991 жылғы 16 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» заңды қабылдау және елдің қазіргі конституциялық өрісін қалыптастыру үшін заңдық және идеологиялық негіз белгіледі.
Бұл құжатты ғылыми және практикалық тұрғыдан түсінуде өтпелі «көпір» рөлі берілген: ол саяси символизмді, ұлттық биліктің басымдықтарының заңды декларациясын және институционалдық қайта құрудың практикалық бағдарламасын біріктірді.
Тарихи және саяси контексті
1980 жылдардың аяғы мен 1990 жылдардың басы орталықтандырылған кеңестік модель дағдарысымен сипатталады. Экономикалық құлдырау, одақтас органдардың институционалдық әлсіздігі, сондай-ақ республикалардың автономиясын кеңейту үшін жаппай қоғамдық және саяси қозғалыстар тудырған – «қайта құру» және «жариялылық» процестері. Мұндай жағдайларда көптеген одақтас республикалар ішкі (республикалық) нормалар мен басқару институттарының басымдығын бекітуге бағытталған өздерінің нормативтік-құқықтық актілерін әзірлей бастады. Мысал ретінде КСРО-ның басқа республикаларында (Балтық елдері, Ресей, Украина және т. б.) егемендік туралы декларациялар келтірілген, олар кеңестік федеративті құрылымның өзгеруін тездетіп, республикалық және одақтық құқықтың арақатынасы туралы мәселе көтерді.
Қазақстанда ұлттық сана-сезімнің күшеюі және республиканың экономикалық мүдделерін қорғау қажеттілігі кеңестік кезеңде жоғалған немесе маргиналданған ұлттық мәдениетті, тіл мен дәстүрлерді жандандыру және нығайту ниетімен қатар жүрді. Бұл сезімдер қоғамдық пікірталастарда және республиканың саяси өрісінде көрініс тапты, онда саяси күштер мен қоғамдық қозғалыстар қалыптаса бастады, олар өзін-өзі анықтауға ұмтылды. Құқықтық сенімділікке – республикалық заңдардың басымдығын бекітуге және ресурстар мен бюджет қаражатын өз бетінше басқару мүмкіндіктеріне ұмтылу да маңызды фактор болды.
Декларацияны дайындау Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі аппаратының ішінде жүргізілді, жұмыс тобының құрамына депутаттар, заңгерлер, құқықтанушы ғалымдар мен өкілдік құрылымдар кірді. Жоба бойынша комиссиялар жұмыс істеді, талқылаулар ашық және жабық түрде өтті, құжат Республика Жоғарғы Кеңесінің XII шақырылымының отырысына шығарылғанға дейін бірнеше рет редакцияланды және түзетілді. Құжаттың мазмұндық бөлігінде базалық қағидаттар көрсетілген: республиканың нормативтік актілерінің өз құзыреті шегінде одақтық актілерден басымдығы, аумақтық тұтастықты бекіту, Қазақстан халқын билік көзі ретінде жариялау, сондай-ақ ұлттық мәдениет пен тілді жандандыру және нығайту ниеті.
Бірқатар басқа республикалардан (мысалы, Балтық елдері) айырмашылығы, қазақстандық саяси элита Одақтан дереу шығуды жақтамады: Мәскеумен келіссөздер жүргізу мүмкіндіктерін сақтай отырып, кезең-кезеңімен қайта құру позициясы басым болды. Бұл декларацияның стилі мен мазмұнын анықтады: құжат республикалық құқықтың егемендігі мен басымдығын жариялады, бірақ КСРО-дан дереу шығуды тікелей жарияламады, әрі қарайғы шешімдер мен құқықтық рәсімдеу үшін кеңістік қалдырды.
Қабылдау рәсімі және дауыс беру барысы
1990 жылғы 25 қазанда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің сессиясында декларация жобасы шығарылды және қабылданды. Ресми мәліметтер бойынша атаулы дауыс беруге депутаттардың едәуір көпшілігі қатысты: 286 депутат «қолдап», 71 – «қарсы», 2 – «қалыс қалды»; 1 депутат дауыс беруге қатыспады (сандар мемлекеттік басылымдарда және декларацияның мерейтойына арналған материалдарда келтірілген). Құжаттың қабылдануы Жоғарғы Кеңестің тиісті қаулысымен ресімделді және республика мен Одақ орталығының бұқаралық ақпарат құралдарында кеңінен жарияланды. Декларацияның мәтіні ресми құқықтық актілер жинағында сақталған және қоғамдық мұрағаттарда бар.
Процедуралық жағын атап өту маңызды: осы кезеңде парламенттік институттар партиялық бақылаудан кең өкілдікке көшті және осындай маңызды құжат бойынша дауыс беру сессия залында қарқынды пікірталастармен қатар жүрді. Бұл пікірталастар келесі қадамдардың тәртібі, республиканың барлық халықтарының құқығын сақтау кепілдіктері, экономикалық салдарлар мен сыртқы саяси тәуекелдер туралы сұрақтарды қамтыды.
Қарсылық формалары және қоғамдық-саяси пікірталастар
Декларацияны талқылау кезінде оппозиция мен ұстамдылықтың негізгі себептерінің бірі экономикалық алаңдаушылық болды: депутаттар мен экономикалық құрылымдардың өкілдері одақтық субсидиялардың, банк және сауда байланыстарының жоғалуынан, сондай-ақ бірыңғай экономикалық жүйеден жедел шығу кезінде инфляциялық және логистикалық тәуекелдердің өсуінен қорықты. Көптеген аймақтар үшін орталықтандырылған қаржылық қолдау арналарының болуы өте маңызды болды және тәуелсіз экономикалық саясатқа көшу ауыр және қауіпті ауыртпалық ретінде қабылданды.
Партиялық-бюрократиялық элитаның бір бөлігі (басқару аппараттарында, партиялық құрылымдарда қызмет еткендер) декларацияны қолданыстағы жүйеге қауіп ретінде қарастырды, коммунистік функционерлердің бір бөлігі өз позициялары мен ықпалын жоғалтудан қорықты. Бұл сыни пікірталастарда, құжаттың тұжырымдамасын жеңілдетуге тырысуда немесе оның экономикалық салада қолданылуын шектейтін ескертпелер қосуда көрінді. Сонымен қатар ұлттық зиялы қауым мен халық арасында егемендікті ұлттық мүдделерді қорғауға қадам ретінде бекітуді қолдау күшейе түсті.
Бұл кезеңдегі бұқаралық ақпарат құралдарының рөлі екіжақты болды: бір жағынан, жариялылық көпшілікке мемлекеттілік мәселелерін талқылауға мүмкіндік берді; екінші жағынан, ақпараттық өрісті бөлу (республикалық және одақтық баспасөз арасында) айла-шарғы жасауға және қорқыныш тудыруға негіз болды. Маңызды көрініс аумақтық тұтастықты сақтау және азаматтардың құқығы туралы мақаланы талқылауға реакция болды, бұл республика халықтарының мәртебесі және жаңа конституциялық тәжірибені қалыптастыру кезінде олардың құқығының кепілдіктері туралы қызу пікірталас тудырды.
Құқықтық және саяси маңызы
Мемлекеттік егемендік туралы декларация ең алдымен декларативті сипатқа ие: ол саяси ерік-жігерді жариялайды және принциптерді белгілейді, бірақ әрқашан қоғамдық өмірдің барлық салалары үшін тікелей нормативтік күшке ие бола бермейді. Соған қарамастан, ол нормативтік-құқықтық жүйені жүйелі түрде қайта қараудың бастапқы нүктесіне айналады: республиканың құзыреті шегінде республикалық заңдардың үстемдігін тұжырымдайды, ұлттық құқықтық жүйенің басымдығын бекітеді және кейінгі кодекстер және конституциялық реформалар үшін вектор белгілейді.
Қазақстанның құқықтық тарихында декларация 1991 жылғы желтоқсанда «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» заңның қабылдануына, сондай-ақ толыққанды мемлекеттік егемендікке көшуді қамтамасыз ететін жаңа Конституция мен өзге де нормативтік актілерді әзірлеу үшін негіз дайындаған құқықтық акт ретінде қарастырылады.
Декларацияның жоғары символдық әлеуеті де болды: ол ұлттық жаңғыру, қазақ мәдениеті мен тілін қалпына келтіру идеясын заңдастырды, сондай-ақ қоғамдық санада ұлттық бірегейлікті қалыптастыру үлгісіне айналды. Кейіннен құжаттың қабылдануы мемлекеттік мерекелер мен атаулы күндерде көрініс тапты: 25 қазан Республика күні ретінде аталып өтеді (Республика күні) – егемендікке және одан кейінгі тәуелсіздікке алғашқы қадамды бейнелейтін күн.
Декларация принциптерін іске асыру барысы
Декларацияның бірқатар негізгі ережелері одан әрі заңнамада және республика Конституцияларында көрініс тапты.
Мемлекеттік егемендік туралы декларацияның бірнеше тарихи маңызы бар:
- Құқықтық деңгей – құжат құқықтық білім берудің Одақ орталығынан республикаға өтуін қамтамасыз ете отырып, кейінгі нормативтік актілер үшін негіз болды.
- Саяси деңгей – декларация тәуелсіз мемлекеттілік идеясының айналасында ұлттық элитаны шоғырландыру факторына айналды және институционалдық реформаларға серпін берді.
- Әлеуметтік-мәдени деңгей – акт ұлттық жаңғыру процестерін қолдады, тіл мен мәдениетті дамыту бағдарламаларына саяси негіздеме берді.
Декларацияны дайындау және қабылдау процесі елеулі саяси күрестермен және қоғамдық пікірталастармен қатар жүрді: экономикалық қорқыныш, партиялық қарсылық және одан әрі стратегияны түсіндірудегі қарама-қайшылықтар нақты кедергілер болды. Соған қарамастан, құжат көпшілік дауыспен қабылданды және ұлттық мемлекеттілікті шоғырландырудың маңызды кезеңі болды.
Қазіргі кезеңде декларацияда жарияланған мақсаттардың көпшілігі нормативтік-құқықтық деңгейде жүзеге асырылады; дегенмен егемендіктің толық практикалық іске асырылуы – экономикалық, институционалдық және сыртқы саяси факторларға байланысты ұзақ және динамикалық процесс. Академиялық қоғамдастық (соның ішінде Салық Зиманов, С.Сартаев сияқты заңгерлер) пен мемлекеттік институттар арасындағы байланыс жаңа мемлекеттіліктің даталары мен рәміздерін, соның ішінде Республика күнін (25 қазан) заңдастыруда және институттандыруда маңызды рөл атқарды.
Егемендік декларациясы – Қазақ елінің әлемдік деңгейдегі тәуелсіз мемлекетке айналу жолындағы ең маңызды саяси-құқықтық құжат. Ол халқымыздың саяси еркіндігін, мемлекеттілік идеясын саяси-құқықтық тұрғыда бекітті. Бұл құжаттың қабылдануы арқылы еліміздің тағдыры өзгеріп, демократиялық бағыттағы даму жолына түсті. Бүгінде 25 қазан – Республика күні ұлт тарихындағы рухани жаңғырудың, азаттық пен бірліктің мерекесіне айналды.
Жамаладен ИБРАГИМОВ,
Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті конституциялық және азаматтық құқық кафедрасының профессоры, заң ғылымдарының докторы
