2025 жылы Қазақстан бидай мен ұн экспортын 34%-ға арттырды. Бұл тарихтағы ең жоғары көрсеткіш болып, еліміздің өңірлік және жаңа сыртқы нарықтардағы ұстанымдарын нығайтуды қамтамасыз етті. Алайда, оң динамикаға қарамастан, елдің агроөнеркәсіптік саласы жүйелі проблемаларға тап болып отыр, деп хабарлайды astana-akshamy.kz.
Қазақстан әлемдік астық нарығындағы негізгі ойыншылардың бірі, тұрақты түрде ірі жиырма экспорттаушылардың қатарына кіреді.
Ел бидай өндірісі бойынша USDA деректері бойынша 2024/2025 МЖ әлемде 11-орын алды, өндіріс көлемі 18,5 млн тонна және әлемдік нарықтағы үлесі 2,3%.
«Каспий» тауар биржасы» АҚ аналитикалық есебінің деректері бойынша, 2024/2025 маркетингтік жылы Қазақстан астық пен ұн жеткізілімдерін 34%-ға ұлғайтып, олардың географиясын әртараптандырып, астық экспортында елеулі табыстарға қол жеткізді.
Қазақстанда бидайдың жоғары өнімділігі мен басқа да экономикалық факторлардың арқасында бидай экспорты 10,0 млн тоннаға бағаланады. Бұл тарихтағы екінші рекордтық көрсеткіш және өткен жылмен салыстырғанда айтарлықтай жоғары.
Артық астықты нарықтан шығару үшін мемлекеттік тасымалдау субсидиясы бидай экспортының өсуін одан әрі ынталандырды, бұл Әзірбайжан, Грузия, Марокко және ЕО-ның кейбір елдері сияқты дәстүрлі емес нарықтарға экспорт көлемін арттыруға көмектесті.
Оң динамикаға қарамастан, Қазақстандағы астық нарығы күрделі сын-қатерлерге тап болып келеді. Негізгі проблемалардың бірі – арзан ресейлік астықпен жоғары бәсекелестік, негізгі бәсекелестермен салыстырғанда төмен өнімділік. Мәселен, 2024 жылы Ресейде күздік және жаздық бидайдың орташа өнімділігі 35,2 ц/га құрады, Қазақстанда соңғы жылдары орташа өнімділік 12-13 ц/га құрап отыр, бұл ресейлік өнімнен үш есе төмен. Бұл айырмашылық отандық өнімнің қымбаттауының негізгі себебі болып табылады.
Бидай биржа саудасы нарықтық бағаларды қалыптастыруға және ашықтықты арттыруға бағытталған, алайда сауда-саттық көлемі нарықтың жалпы көлемімен салыстырғанда әлі де аз болып отыр. Өтімділіктің төмендігі биржа саудасының негізгі сату арнасы емес екенін және қатысушылар биржадан тыс мәмілелерді қалайтынын көрсетеді.
Сондай-ақ, сарапшылар тиімді биржалық сауданың дамуын тежейтін институционалдық және құқықтық кедергілерге назар аударады. РФ тәжірибесімен салыстырмалы талдау Біріккен астық компаниясының (БАК) қатысқан ресейлік модель монополизм сынына қарамастан, дамыған биржалық инфрақұрылымға ие және бағаны тұрақтандыру тетіктеріне біріктірілгенін көрсетті.
Аналитикалық есептің авторлары атап өткендей, қазақстандық биржалық нарықтағы жағдай оның қатысушылары тарапынан сенімнің жоқтығымен күрделене түседі, бұл «Каспий» тауар биржасы» АҚ мен Азық-түлік корпорациясы арасындағы сот дауын айқын көрсетеді. 2024 жылдың көктемінде Азық-түлік корпорациясы биржада астық саудасын ұйымдастыру бойынша қызметтерге тендер жариялады. «Каспий» биржасының өтінімі болмашы себептерге байланысты қабылданбай, «ЕСЖ» тауар биржасы» АҚ жеңімпаз болып танылды. «Каспий» биржасы сотта бұл шешімге қарсы шықты және бірінші және апелляциялық сатыдағы соттардың бас тартқанына қарамастан, ҚР Жоғарғы соты кассациялық шағымды қанағаттандырды.
2025 жылғы 6 наурыздағы қаулыға сәйкес, Жоғарғы Сот тендер хаттамасын заңсыз деп тауып, Азық-түлік корпорациясына оның қорытындыларын бір ай ішінде қайта қарауды міндеттеді. Шешім шығарылған сәттен бастап екі айдан астам уақыт өтсе де, Азық-түлік корпорациясының бидай саудасы бұрынғы алаң арқылы жүргізіліп жатқаны айтылады.
Есептің қорытындыларында Қазақстанның астық нарығын тұрақты дамыту үшін Азық-түлік корпорациясын биржадағы стратегиялық маркет-мейкерге трансформациялауды жүргізу, сондай-ақ Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі (БҚДА) тарапынан алдын ала қадағалауды күшейту қажет екені айқындалды.
Жалпы, Қазақстанның астық нарығының тұрақты өсуін қамтамасыз ету үшін бүкіл агроөнеркәсіптік кешеннің өнімділігін арттыру және жаңғырту жөніндегі ұзақ мерзімді стратегия қажет.
Ашық және әділ сауда ортасын құру Қазақстанға өзінің экспорттық әлеуетін толық іске асыруға және әлемдік нарықтағы позициясын нығайтуға мүмкіндік береді.
Ішкі нарықты талдаудан басқа, «Каспий» биржасының есебі әлемдік үрдістер мен болжамдарды да қамтиды.
