Прокурорлар майдан шебінде

Даңқты батырлар

Соғыс жылдарында прокурорлар да Отан қорғау жолында жан аямай шайқасты. Қаһарман прокурорлар арасында Кеңес Одағының батырлары бар. Атап айтсақ, олар – Нұркен Әбдіров, Мұса Баймұханов, Садық Әбдіжаппаров және халқымыздың мақтанышы, қолбасшы Бауыржан Момышұлы.

Бауыржан Момышұлының ерлігі мен әскери қолбасшылық қабілеті, әскери ғылымға қосқан еңбегі, жазушылық таланты туралы жұрт жақсы біледі. Аңызға айналған қолбасшының өмір жолы мен майдандағы ерлігі туралы көптеген ғылыми зерттеу, көркем шығармалар жазылып, деректі және көркем фильмдер түсірілген. Алайда Кеңес Одағының батыры 30-жылдары Жамбыл облысы Жуалы ауданының прокуроры болып қызмет еткені көпшілікке беймәлім. Оның өр мінезі, қайсарлығы, әділдігі мен өмірге деген көзқарасының қалыптасуына прокуратурадағы қызметі де ықпал етті деп ойлаймыз. Ол өзінің «Соғыс психологиясы» атты еңбегінде үлкенге құрмет, парыз бен ар-ожданды сезіну, қоғамдық тәртіп пен заңдарды мүлтіксіз сақтау – адамның бойындағы асыл қасиеттер екенін айтқан. Батырдың бұл сөздері әлі де өзекті және Мемлекет басшысы жариялаған «Заң және тәртіп» тұжырымдамасымен сабақтасып жатыр. Жеңістің 80 жылдығына орай батырдың келіні Зейнеп Ахметованың қатысуымен Жамбыл облысы прокуратурасы жанында мемориал тас қойылды, ал Жуалы ауданы прокуратурасы ғимаратына ескерткіш-тақта орнатылды.

Ал соғыстың алдында Қарағанды прокуратурасында тергеуші болған Нұркен Әбдіровтің ерлігі – бөлек әңгіме. Соғысқа аттанар алдында облыс проку­роры әскери комиссариатқа ол туралы берген мінездемеде былай деп жа­зыл­ған екен: «тәртіпті, сабырлы, саяси сауат­ты». Осы бірауыз сөзден-ақ оның қан­дай адам болғанын көреміз. Нұркен Әб­діров таңғажайып ерлік жасаған десек, артық болмас. 1942 жылдың 19 желтоқ­санында аңызға айналған ұшқыш-шабуыл­дау­шы Нұркен Әбдіров серігі атқыш-ра­дист Александр Комиссаровпен бірге отқа оранған ұшақты жау техникасы шо­ғыр­ланған жерге бағыттап, он танк, екі зенит қаруын, ондаған жау офицері мен солдатын жояды. Сол кезде небәрі 23 жаста екен.

Кеңес Одағының батыры Мұса Бай­мұханов соғысқа дейін Гурьев (қазіргі Аты­рау) қаласында прокуратурада тергеуші бо­лып жұмыс істеген. Ол Қызыл Ту орден­ді Гатчин атқыштар дивизиясында взвод командирі болған. 1945 жылдың қаң­тарында взводты Польшаның Одер өзенін­дегі жұқа мұз үстімен өткізіп, жаумен шайқасқа түседі. Әскери тапсырманы ойда­ғыдай орындап, жауға тойтарыс беріп, негізгі күштердің арғы бетке өтуіне жағдай жасайды. Кіші лейтенант Мұса Бай­мұхановқа қаза тапқаннан кейін осы ерлігі үшін Кеңес Одағының батыры атағы берілген. Батырдың құрметіне Жеңістің ­80 жыл­дығын мерекелеу қарсаңында Атырау қала­сы прокуратурасы ғимаратына естелік тақта орнатылады.

1944 жылы «Багратион» операция­сы кезінде Беларусьтың Батыс Двина өзеніндегі плацдарм үшін болған шешуші шайқаста көрсеткен ерлігі үшін Садық Әбдіжаппаров Кеңес Одағының батыры атанды. Осы ерлігінің арқасында кеңес әскері өзеннің арғы бетіне өтіп, шабуылды жалғастырған. Ол 1946 жылы майданнан оралып, М.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің заң факультетін бітірді, біраз уақыт прокуратурада тергеуші болып қызмет етті. 1961 жылы мемлекеттік қауіпсіздік органдарында қызметін жалғастырып, 1988 жылы зейнетке шықты.

Ал тағы бір майдангеріміз – «Даңқ» орденінің үш дәрежесін де алған Фазыл Әділбаев. Ал бұл Кеңес Одағының батыры мәртебесіне теңестіріледі. 1943 жылы 17 жасында өзі сұранып майданға аттанып, Балтық жағалауы 370-атқыштар дивизиясы 1 232-атқыштар полкінің құрамында болды. Одақтас әскерлермен бірге Берлинді алуға қатысты. 1945 жылдың сәуірінде Берлинге жақын орналасқан Куперсдорф елді мекеніне алғашқылардың бірі болып кіріп, жау пулеметін жойды. Жарақат алғанына қарамастан шайқасты жалғастырып, қарсы шабуылды тойтарды. Соғыстан кейін Шығыс Қазақстан облысының бірқатар аудандарының прокуратурасында қызмет атқарды.

Бұл – Кеңес Одағының батыры атанған прокурорлар туралы аз ғана мағлұмат. Тарихқа үңілсек, әрқайсысының өмір жолы аңызға бергісіз. Олардан бөлек, жүздеген қызметкер прокурорлық кителді әскери киімге ауыстырып, майданда ерлікпен шайқасты. Тек соғыстың алғашқы жылының өзінде прокуратура органдарының 885 қызметкерінің тең жартысы, яғни 411-і өз еркімен майданға аттанып, ерлікпен шайқасты.

Отан қорғағандар – заң мен тәртіп күзетінде

Соғыстан кейінгі алғашқы жылдары қо­ғамда заң мен тәртіпті жедел орнату, қылмыспен күресті күшейту өзекті мә­се­леге айналды. Архив мәліметтеріне қа­ра­ған­да, 1947 жылдың өзінде КСРО-да 3 462 бан­диттік топ, 32 095 қылмыскер жойылды. Осын­дай қиын-қыстау шақта кешегі май­дан­герлер елін қорғауды жалғастырып, енді қылмыскерлерге, ел тұтастығына іріткі сал­­ғысы келгендерге қарсы күресті. Сол се­­бепті көптеген ардагер прокуратураға са­­налы түрде келіп, қоғамда заңдылықты ны­ғайтуға, қоғамдық тәртіпті қалпына кел­тіруге, күрделі қылмыстық істерді тергеуге, сотта мемлекеттік айыптауды қолдауға ат­са­лысты. Олар әділдік пен жазаның бұл­жы­май орындалуы үшін аянбай еңбек етті.

Олардың қатарында Өтеген Сейітов те бар. Ол 1923 жылы Ақтөбе облысында дүниеге келді. Балалық шағы 30-жыл­­дардағы ашаршылықпен тұспа-тұс келіп, бауыры Сағидолла екеуі ата-анасы­ның қам­қорлығынсыз қалды. Тағдырдың тауқы­метіне қарамастан, ол мейірімді, әділ адам болып өсті. Өтеген Сейітұлы про­ку­ратурадағы қызметін өте ерте, жас­өспі­рім шағында бастады. 16 жасында Оңтүс­тік Қазақстан облысы прокуратурасына құжат­тарды тіркеу бөліміне жұмысқа орналасты.

Алайда көп ұзамай соғыс басталып, 1942–1945 жылдары майданда шайқасып, Сталинградты қорғаушылардың қатарында болды. Үш рет ауыр жарақаттанса да, майданға қайта оралды. Қызыл Жұлдыз, І дәрежелі «Отан соғысы», «Халықтар достығы» ордендерімен, басқа да марапаттармен наградталды.

Соғыстан кейін 1945 жылы желтоқсанда Оңтүстік Қазақстан облысы Келес ауданы прокуратурасына тергеуші болып қабыл­­дан­ды және қызметтік сатының бар­­­лық кезеңінен өтті. 1966 жылдан зейнет­­­кер­лік­ке шыққанға дейін 18 жыл бойы Қазақ КСР Прокуратурасын басқарды.

Өтеген Сейітов тәуелсіз Қазақстанның құқықтық жүйесін қалыптастыруға үлес қосқан көптеген прокурорға тағылымды тәлімгер, ғибратты ұстаз болды. Олардың арасында егемен еліміздің Бас прокурорлары болған – Жармахан Тұяқбай, Степан Шуткин, Юрий Хитрин бар. Сондай-ақ оның шәкірттерінің қатарында көрнекті мемлекет қайраткерлері – Оңалсын Жұмабеков, «Халық қаһарманы» Қайырбек Сүлейменов сынды тұлғалар бар. Оның шәкірттері мен бүгінгі прокуратураның қызметінде адамға, оның құқығы мен бостандығына құрметпен қарап, ізгілік пен әділдікті арқау еткен «Сейітов мектебінің» ізі байқалады.

Бүгінде Ақтөбе қаласында, оның туған жері Шалқарда Өтеген Сейітовке арнал­ған ескерткіштер орнатылып, көше­лер­ге есімі берілді. Прокуратура органдарында 2023 жыл «Сейітов жылы» деп жарияланып, оның жүз жылдығы қарсаңында ардагердің ерлігі ұлықталып, еңбегі кеңінен насихатталды.

Тағы бір қаһарман кейіпкеріміз – Иван Гапич. 2023 жылы Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев соғыс және прокуратура ардагері Иван Гапичке «Халық қаһарманы» атағын берді.

Расында, Иван Гапич – бір дәуірдің куәгері, бүгінде жасы 102-де. Ол 1941 жылдың қарашасында 375-жеке радиодивизион құрамында майданға аттанып, Мәскеуді қорғауға қатысты. Біраз уақыттан кейін арнайы мақсаттағы бөлімге ауыс­тырылып, жау басып алған Смоленск облысының аумағына жіберілді. Жау тылында жүріп, көпірлер мен теміржол жолдарын жарып, азық-түлік қоймаларын жойып, барлау жұмыстарын жүргізді. Мәскеуді қорғаудан бастап, Кенигсбергті, Беларусь қалаларын, Балтық жағалауы елдері мен Шығыс Еуропаны азат етуге дейінгі соғыстың ұзақ әрі азапты жолынан өтті. 1945 жылдың 24 маусымында Мәскеудегі Қызыл алаңда өткен Жеңіс парадына қатысты. Елге 1947 жылдың нау­рызында оралды.

Қызықты жайттың бірі Иван Степано­вич небәрі 17 жасында майданға бару үшін жасын өсіріп көрсеткен. Өйткені бір­неше рет жасы жетпегендіктен, әскерге алын­баған. Жауынгерлік ерлігі үшін ол «Даңқ», Қызыл Жұлдыз, «Отан соғы­сы» ордендерімен, «Жауынгерлік еңбегі үшін», «Кенигсбергті алғаны үшін», «Гер­мания­ны жеңгені үшін» медальдарымен марапатталған.

Соғыстан кейін Алматыдағы Заң институтын бітіріп, 1951 жылы Қарағандыда аудан прокурорының көмекшісі болып еңбек жолын бастады. Кейін тергеуші, аудан прокуроры, облыс прокурорының орынбасары, облыс прокуроры қызметтерін атқарды. Прокуратурадағы еңбегі «Құрмет» және «Даңқ» ордендерімен, «Ерен ең­бегі үшін» медалімен бағаланып, КСРО және Қазақстан прокуратурасының құр­метті қызметкері атанды. 1986 жылдан бері зейнет демалысында. Қазіргі таңда Орал қа­ласында тұрады. Ақылы кемел, ойы тұ­нық қария прокуратура жұмысына ерек­ше көңіл бөліп отырады.

Біз, прокуратура органдарының қыз­мет­керлері Мемлекет басшысына арда­геріміз И.Гапичке «Халық қаһарманы» атағын бергені үшін шын жүректен алғысымызды білдіреміз. Бұл – біз үшін үлкен мәртебе.

Прокуратура саласының ардагерлері

Прокуратура саласындағы ардагерлер туралы көпшілік біле бермейді. Олардың барлығын бір мақалаға сыйдыру мүмкін емес, дегенмен бәрі де құрметке лайық. Солардың арасынан шоқтығы биік ардагерлерге тоқталып өтейік. Мәселен, қазақ заң ғылымының абызы, ұлттық заң білімінің негізін қалаушы академик-майдангер Салық Зиманов та прокуратура саласында еңбек еткен. Оның өмір жолы өнеге мен тәрбиеге толы.

Соғыс басталар алдында әскер қата­рында болған ол 1941 жылдың күзіне қарай елге оралуға тиіс еді. Бірақ соғыс бас­­талып, майдан даласына аттанды. Украи­на, Закавказье, Бела­русь май­дан­дарын­­да шайқасты. Румы­ния, Польша, Гер­ма­нияны азат етуге қаты­сып, бір­не­ше рет ауыр жарақат алды. 66-ме­ха­ни­калан­дырылған бригаданың артил­лерия­сына қол­басшылық етіп, 651-жеке артил­лерия­лық полк штабының бас­тығы болды. 1946 жылы гвардия майоры шенінде елге оралды. Қызыл Жұлдыз, І дәрежелі «Отан со­ғысы» ордендерімен, «Кав­казды қор­­ға­ға­ны үшін», «Кенигсбергті алғаны үшін», «Бер­линді алғаны үшін» медальда­рымен және басқа да наградалармен марапатталды.

Соғыстан кейін Бүкілодақтық сырттай заң институтына оқуға түсіп, Гурьев облысының прокуратурасына орналасты, кейін Республика прокуратурасына аса маңызды істер жөніндегі тергеуші болып қабылданды. Салық Зиманов өзінің ес­те­лік­терінде білікті заңгер ретінде прокуратурада жұмыс істеп жүріп шыңдалғанын ай­тып отыратын. Ол 60 жылға жуық өмі­рін заң ғылымы мен құқықтық білім беруге арнады. Жоғарғы Кеңестің екі ша­қы­рылымының депутаты болып, қазіргі Қа­зақстанның құқықтық негізін қалаған «Мем­лекеттік егемендік туралы» декларацияны, алғашқы Конституцияны, «Мемлекеттік Тәуелсіздік туралы» Конституциялық заң­ды әзірлеуге белсене қатысты. 90-жыл­дар­дың басында Жоғарғы Кеңес отырыс­тары тікелей эфирде көрсетілетін. Біз заң факультетінің студенттері қабыл­дан­ған заң­дарды қадағалап, Парламент мін­беріндегі спикерлерді ерекше ықыласпен тың­дай­тынбыз. Әсіресе Салық Зимановтың қара­пайым, дәлелді, түсінікті сөздеріне тәнті болатынбыз.

Прокуратура органдары еңбек жолын осы салада бастаған ұлы ғалымды мәңгі есте сақтайды. Ардагердің құрметіне Жеңістің 80 жылдығын мерекелеу қарсаңында Атырау облысы прокуратурасы ғимараты­на ескерткіш-тақта қойылады.

Тағы бір майдангер-прокурор – 3-сыныпты мемлекеттік әділет кеңесшісі, прокуратураның құрметті қызметкері Лев Иванов. Ол 9-гвардиялық әуе-десант­тық бригада мен 100-гвардиялық Свир атқыштар дивизиясы құрамында шайқасты. Соғыстан кейін прокуратураға жұмысқа тұрып, 1945 жылдың желтоқ­саны­нан бас­тап елдегі заңдылықты қамтамасыз ету жолында еңбек етті. Целинный өлкесі прокуратурасының тергеушісі, Павлодар облысы про­куро­рының орынбасары, прокуроры, ке­йін зейнетке шыққанға дейін 16 жыл бойы Қостанай облысының прокуроры қызметін атқарды. Ол білікті кримина­лист ретінде ашылмаған қылмыстарды тергеу әдістемесін жасап шықты. Бұл әдістеме әлі күнге дейін қолданылады. Оның өмірбаянында ерекше орын алатын оқиға – 1959 жылы Свердлов облысы прокура­­­­турасында жұмыс істеп жүрген кезінде атышулы «Дятлов тобы ісі» бойынша тергеу тобы құрамында болды. Лев Никитич І дәрежелі «Отан соғысы» орденімен, «Ұлы Отан соғысына қатысқаны үшін», «Ерлігі үшін», «Германияны жеңгені үшін» медальдарымен марапатталған.

Сапар Дүйсенұлы Дүйсенов те 1942 жылдан 1944 жылға дейін Оңтүстік-Батыс майданында 1-гвардиялық мотомех­а­ни­ка­ландырылған корпус құрамында шай­қасты. 1953 жылдан еңбек жолын Қара­ған­ды теміржол прокуратурасының тергеу­шісі болып бастап, кейін Солтүс­тік Қазақстан облысында бірқатар аудан­дар­дың прокуроры болды. 1974 жылдан 1987 жылға дейін Солтүстік Қазақ­стан облысы прокурорының бірінші орын­басары қызметін атқарды. Сапар Дүй­сенұлы І дәрежелі «Отан соғысы» ор­де­німен, «Жауынгерлік еңбегі үшін» ме­да­лі­мен, сондай-ақ КСРО мен Қазақстан про­куратурасының құрметті қызметкері атағы­мен марапатталған. Оның Петропавл қала­сындағы үйіне жақында ескерткіш-тақта орнатылды.

3-сыныпты мемлекеттік әділет кеңес­шісі, ІI дәрежелі «Отан соғысы» ордені мен медальдардың иегері Анатолий Куро­пят­ник соғысқа 15 жасында жасөспірім кезін­де кетіп, Украина, Молдова, Румы­ния, Польша, Германия майдандарында шайқасып, Прагада соғысты аяқта­ған. Прокуратура органдарында ұзақ жыл­дар еңбек етіп, Көкшетау мен Цели­ноград қалаларының прокуроры, Маңғы­шлақ (қазіргі Маңғыстау) облысы проку­ро­рының орынбасары, содан кейін Сол­түс­тік Қазақстан және Талдықорған облыс­тары­ның прокуроры болып қызмет атқарған.

Соғыс жылдарында Армян КСР аумағы шекара отрядында мемлекеттік шекараны қорғап, әскери борышын өтеген Тәңірберген Толғанбаев та бізбен бірге Жеңістің 80 жылдығын қарсы алады. Әскерден босаған соң, 1949 жылы ішкі істер органдарына, Алматы облысы прокуратурасына қызметке тұрды. Қазір ол – ғасыр жасаған (102 жас) аңыз адам.

Біз соғыс жылдарындағы прокуратура тарихы туралы сөз қозғаған кезде Александра Капалинаны айтпай кетуге болмайды. Сол жылдары ол Қазақ КСР прокуратурасы қылмыстық-сот бөлімінің бастығы болып жұмыс істеді. 1945 жылы қажырлы еңбегін бағалап, «Ұлы Отан соғысындағы ерен еңбегі үшін» медалімен марапатталды. А.Капалина көп жыл бойы Шығыс Қазақстан облысы прокуроры болды. Ол – КСРО-да облыс прокуратурасын басқарған жалғыз әйел.

Кеңес Одағының батыры Әлия Молда­ғұлованың нағашысы майдангер-прокурор Бисембай Хабиев туралы қысқаша тоқталып өткім келеді. Айтпақшы, Әлия да кішкентай кезінде «мен де көкем сияқты прокурор боламын» деп айтады екен. Соғысқа дейін Бисембай Хабиев Ақтөбе облысында прокурордың көмекшісі болып еңбек еткен. 1941 жылдың жазында 312-атқыштар дивизиясының әскери тергеушісі ретінде майданға аттанған. «Қызыл Ту», ІI дәрежелі «Отан соғысы» ордендерінің иегері Бисембай Хабиев жеңісті Венгрияда қарсы алған. Соғыстан кейін Темір ауданының прокуроры, 1950 жылдан зейнетке шыққанға дейін Ақтөбе облысы прокурорының бірінші көмекшісі болып жұмыс істеді. Ол жас ұрпаққа отансүйгіштік тәрбие беруге баса назар аудара отырып, өзінің қарындасы Әлия Молдағұлованың атын мәңгі есте қалдыру жолында көп еңбек етті.

Соғыс кезеңінде прокуратура соғыс жағдайына бейімделіп, толықтай қорғаныс мүддесі үшін жұмыс істеді. Прокурорлар қоғамдық тәртіпті, еңбек тәртібін қорғауды күшейтуге бағытталған әскери уақыт заңдарының қатаң сақталуын қамтамасыз етті. Әскери өнім жеткізу, майданға көмек көрсету, тылды нығайту заңдарының орындалуына бақылау жасады.

Соғыстың алғашқы күндерінде Қазақ­станға жау қолына түскен өңірлерден мил­лион­даған адам, соның ішінде қарттар, бала­лар мен әйелдер эвакуацияланды. Олар­дың қатарында қылмыскерлер, дезер­тирлер, қарақшылар да болды. Респуб­­ли­ка­да, әсіресе Алматы қаласында қылмыс дең­гейі күрт өсті. Билік қылмысқа қарсы кү­ресті күшейтуге мәжбүр болды. Сол себепті 1942 жылы тамызда Қазақ КСР Халық Комиссарлары Кеңесі, сол кез­дегі Үкімет, «Кәсіпорындарда, мекемелер мен тұрғын үйлерде өзін-өзі қорғау топ­тарын ұйымдастыру туралы» қаулы қабыл­­дады. Осы қиын кезеңде (1942–1946 жыл аралығында) Республика прокуратурасын Асабай Мамытов басқарды. Ол прокуратура жұмысын әскери уақыт та­лабына бейімдеп, тылда заңдылық пен тәртіп орнатуда үлкен рөл атқарды. Зей­нетке шыққаннан кейін докторлық диссер­тация қорғап, ұзақ жыл бойы Қазақ мем­лекет­тік университетінің заң факультетінде ұстаздық етті. Өзінің мол тәжірибесін жас мамандармен бөлісті.

Осы орайда соғыстан кейін судья, прокурор, тергеуші болған көптеген ардагер-заңгер кәсіби қызметін ЖОО-ның профессорлары ретінде жалғастырғанын атап өту қажет. Мен оқыған Қазақ мемлекеттік университетінің заң факултетінде де ардагерлер сабақ берді. Олардың қатарында Юрий Басин, Нариман Жангелдин, Геор­гий Поленов, Виктор Пуриц, Абдуали Еренов, Владимир Попов, Станислав Савицкий, Элизар Зеликсон, Константин Котов, Ар­кадий Агушевич, Сағымбай Жақ­сымбетов және басқалар бар. Бұл кісілердің студенттерге деген қарым-қатына­сы ерекше еді. Дәрістері өте қызық­ты өтетін. Кейде соғыс жылдарынан мы­салдар келтіріп, оларды оқытатын пәні­мен ұштастырып жеткізетін. Мысалы, Стани­слав Савицкийдің соғыстан ауыр жарақат­пен оралса да (қолынан және аяғынан айырылған), өте ұқыпты, сыпайы, студенттермен әрқашан «Сіз» деп сөйлесетіні есімде қалыпты.

Жалпы, Жеңістің 80 жылдық мерей­­тойына орай ауқымды іс-шара өткізіліп жатыр. Қызметкерлеріміз соғысқа қатысқан аталары туралы мол дерек жинады. Бұл материалдар QR-кодты пайдалану арқылы цифрлық форматта Жеңіс мерейтойына орай жарық көретін альбомда сақталады.

Жеңіс құрметіне елордадағы Ботани­ка­лық бақта бейбітшілікті, заңды­лықты, тәртіпті сақтау жолында артылған аманат­тың рәмізі болатын 80 ағаштан тұратын «Ардагерлер аллеясы» отырғызылды. Бұл ізгі науқанды облыс және аудан прокурорлары жалғастырады.

Соғыстан кейінгі қиын-қыстау жылдарды бастан өткерген прокуратура арда­­гер­­­лерімен жиі жүздесу өткізіп тұра­­­мыз. Олар­дың қатарында Маулімғазы Байбеков, Қай­рат Кенжеболатов, Гүлжан Қарақұлова, Алла Баринова, Галина Мищенко, Есен­гелді Кенжетаев, Алена Ақжарова, Қос­жан Жәниұлы және басқа да азаматтар бар.

Сала қызметкерлері Жеңіс күніне орай әділетті Қазақстан құндылығының басты өлшемі дәстүрге, қаһармандық қағи­да­ты­на адал болу екенін жақсы түсіне­ді дегіміз келеді.

Берік АСЫЛОВ,

Қазақстан Республикасының Бас прокуроры