Әрине, еліміздің кешегі-бүгінгі тарихында діни ағартушылықтың алтын арқауын жалғаған әулие-әнбие, ишан-молдалар аз болмаған. Бүгінгі таңда да сол асыл мұраны жалғастырып, ел ішінде Алланың ақ жолын насихаттап жүрген тұлғалар баршылық. Солардың бірі – ел ішінде «Нұрлан имам» деген атпен танымал, Астана қаласындағы Ырыскелді қажы атындағы мешіттің бас имамы Нұрлан Байжігітұлы. Қазақы болмысымен, терең діни сауатымен, қарапайым халықпен етене тіл табыса білетін қасиетімен көпшіліктің ықыласына бөленген Нұрлан имамнан өмірдегі кейбір түйткілді мәселелер туралы ашқұрсақ сұрағымызға тойымды жауап алғанымыз бар. Жасқа да, жасамысқа да үлгі бола алатын имамның әрбір сөзі оқырманға ой салары анық. Ендеше сіздер де осы әңгімеміздің куәсі болыңыздар…
Ақсақалдардың даналық мектебі – қазына
– Құрметті Нұрлан Байжігітұлы, ең әуелі әңгімемізді өз өмірбаяныңыздан бастасақ. Сіздің өз жолыңызды имандылықпен байланыстыруға не себеп болды?
– Менің осы үлкен жолға түсуіме не себеп дегеннен гөрі, «кімдер себепкер болды?» деген дұрысырақ шығар. Өйткені, егеменді Қазақстанда ашылған тұңғыш Меркі медресесінде мутавали, яғни іс басқарушы қызметін атқарған нағашы Жақсымбет атамның тәрбиесінде болдым. Әсіресе, жылдар бойы Аллаға деген ұлы махаббатын, ұрпағына деген ұлағатын, медресе шәкірттерінің білім алуына, қалам ұстап, қамсыз болуына, қарындарының тоқ болуына жұмсаған күш-қуатын, адал еңбегін, төккен терін көріп өстім. Одан кейін атамның жары, нағашы Жаңыл әжемнің берген тәрбиесі мол, табанды түрде білім алуыма тигізген әсері зор болды. Атам түздің шаруасын тыңдырса, әжем үйдегі тоғыз шақты балаларын солдаттар сияқты қатаң тәртіппен өсіріп, тәрбие берген мінезді кісі болды. Оның ішінде мен де бармын, мені тұңғыш немересі ретінде бауырына басты. Әлі есімде, жасым үш-төрттерде болуы керек, атам қасынан бір елі қалдырмай, мешітке күнде алып барады. Басымда үлкен қазақы тақия, малдас құрған қаба сақалды аталар кейде алдарына алады, көбіне орталарына отырғызып, мені айнала қоршап отыратын. Ол дәуірдің ақсақалдары тұнып тұрған руханият еді шіркін, ойлары дана, бойлары қазына, өздері асыл, бір-бірімен балаша ойнасып, әзілдесіп қалжыңдасқандары, күш сынасып күрескендері бүгінде мен үшін аңыз болып қалды. Бұдан менің түсінгенім, имамдық қызметті таңдайтын кез келген бала мектеп білімінен кейін қосымша осындай ақсақалдардың даналық мектебінен көп дүние үйренеді, яғни сөздік қорын молайтуына, сөзуар, шешен болуына, сөз саптауына тигізер септігі мол. Ата-ана да баласының мамандық таңдауына қарай соған дайындап, қабілетін ұштауы керек. Мысалы, әжем жаңылтпаштарды, мақал-мәтелдерді, билердің нақыл сөздерін, шешендердің қанатты сөздерін шаршамай жаздырып, жаттатқызатын. Бір қызығы, сол жаттағандарымды әжем үйге келген қонақтарға, атам мешіттегі жамағатқа айтқыздыратын. Бұл менің рухани ашылуыма, ортаға кірігуіме, додаға түсуіме көмегі тиді. Жоғарғы оқу орнының белестерінен, мысалы, педагогика, психология, әлеуметтану, саясаттану сияқты әлеуметтік пәндерден міндетті түрде өтуі керек, неге? Өйткені, бұдан жан-жақтылыққа үйреніп, көзқарасын кеңейтеді. Одан кейін «первоочередность» деген бар, мұны қазақ тілінде басымдық дегеніміз дұрыс шығар. Яғни кейінге қалдыруға болмайтын, не алдыға өтетін маңызды тақырыпты алдындағы аудиторияға дұрыс жеткізе білуі, айтар сөзін таңдай білуі. Мысалы, қай жерде нені айту керек, қалай айту керек, жамағатқа қай сөз өтімді, қай сөз жүрмейді дегендей сезіне білу. Қазір көп діндарларда осы нәрсе жоқ. Баршаны тек қана Құран аятымен, хадиспен, шариғатпен орнына қойғысы келеді. Иә, дүниедегі барлық сұрақтың жауабы Құранда, алайда, кез келген адамның қабылдау деңгейі, наным-сенімі, даналығы ислам дәрежесінде емес екенін ескермейді. Қазіргі түсінбестік пен діни мәселелердегі алауыздыққа бастап жатқан мәселелердің басты себебі де осы.
– Ендеше дін сізге қызмет етті ме, немесе сіз дінге қаншалықты қызмет ете алдыңыз?
– Бұлай дінмен қайшылық орнату дұрыс емес шығар, өйткені, біреулер дінді құрал ретінде пайдаланып, қызметін көреді. Ал, дінді ақиқат деп таныса, онда, дінге қызмет етер еді. Мен үшін, дін – сенім, қағидат және салт-дәстүрден тұратын адамның басты рухани ілімі, дүниетанымы, құндылығы. Сондықтан, өзімді рухани тұрақтылық, моральдық бағыт, тәртіпті бағдар беретін адамгершілік институтының түлегі ретінде көремін. Жүрегімді, санамды, уақытымды арнағаныма қарағанда, дінге, яғни ақиқатқа және Отаныма қызмет етудемін. Тек, бұл қызметімді саудаға салғандай, таразыға салғым келмейді, өйткені, өмірімді толықтай арнап келемін.
– Дінге сену мен Аллаға сенудің айырмашылығы неде деп ойлайсыз?
– Негізі Аллаға сену бар және дінмен жүру бар. Яғни кез келген дін бір ғана Жаратушының заңымен құрылады. Біз тыйымдар мен үкімдер жиынтығын шариғат дейміз, яғни Құдайдың сөзі жазылған Құранға және оның елшісі (с.ғ.с.) пайғамбардың сүннетіне негізделген діни-құқықтық заңдар жүйесі. Жаратқанның ұрлама, тонама, өтірік айтпа, жалған сөйлеме, ата-анаңды құрметте, жамандық жасама, біреудің ала жібін аттама, аманатқа қиянат қылма, әділ бол және т. б. өсиеттерін өмірімізге шынайылықпен енгізуіміз керек. Сондықтан, мына ғаламатты жарату қолымыздан келмейді ме, онда, бір Құдайға сенейік, оған тапсырайық. Өйткені, бәрібір миымызға сыйдыра алмаймыз. Алладан басқа құдірет таба алмаймыз, сенімнің Құдайы біреу. Тек, сол Құдайдан алыстап, адасып, дұрыс түсінбей жүрген өзіміз. Әлбетте, «Құдайға сенбеймін» десе, әркімнің қазір еркі өзінде, яғни «өзім білемінің» заманы. Алайда, бабаларымыз айтқандай, сол Құдайға қайтатынымызды ұмытпайық.
Жақсы пейіл, көркем мінез тән болса…
– Сіздіңше бүгінгі мұсылман қауымы қандай болуы керек?
– Бұл бүгін мен кешегі күндей, бүгінгілерді ежелгілермен салыстыру қисынсыз, айырмашылықтары жер мен көктей. Өйткені, бұрынғы мұсылмандар ел мен жерді, білім мен ғылымды бағындырды, мысал келтірсем, тізімі толады. Ал, бүгінгілер не тындырды, айтыңызшы, осылардың қайсысын бағындырды? Әсіресе, Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбардың ұлы еткен нәрселеріне аса мән бермей келеді, мысалы, мінез, өзің-өзі тәрбиелеу. Иә, пайғамбарлардың кезеңі, одан кейінгі сахабалар мен табиғиндардың, ұлылардың, яғни дамыған басқа қауымның мәдениеті араласпаған, қаймағы бұзылмаған заман еді. Қазір рухани және материалдық жағынан аралас қауымда өмір сүріп жатырмыз яғни көпұлтты, көп конфессиялы елміз. Алайда, ислам діни біліммен шектелмейді, зайырлы білімді де игеру бізге парыз, заманауи ғылым мен технологияны меңгеру – саналылық. Одан кейін біздің қоғамда көптен бері мұқтаж болып бара жатқан дүние – әділдік. Соңынан адамгершілік қасиеттер де ілесіп, ғайып болып, Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбардың «Мұсылмандар – бір дене тәрізді» деген сөзінің қуаты жоғалып барады. Заманауи мәселелерге бейім, қоғамға пайдалы азаматтар азайып, толеранттық көзқарас төмендеуде. «Неге?» деп сұрасаңыз, бүгінгі мұсылманның діни құндылыққа берік, заман талабына сай жаңаша ойламауы, білімді игермеуі, ғылымды меңгермеуі, мәдениетті, әділетті, пайдалы болмауы. Адам құлшылықпен, ғибадатпен, мал-дүниемен жетпеген ұлы дәрежелерге жақсы пейілмен де, көркем мінезбен де, адамдарға пайдалы болуымен де жете алады.
– Қазақтың «Басыңа соншалықты қиындық түсіп тұрса, нанды басып Құранды алма, Құранды басып нанды ал» деген сөзі кейде діни тұрғыда оғаш естілуі мүмкін. Алайда бұл тіркес халқымыздың тіршілік пен руханиятқа деген көзқарасын көрсететін таным емес пе? Осыны бүгінгі ислам ілімі тұрғысынан қалай түсіндірер едіңіз?
– Сөздігімізде «аяқ-қолы жерге тимеді» және осы сынды теңеулер бар, иә?! Ал, нанды басып, Құранды алсақ, аш қаламыз ба, немесе Құранды басып, нанды алсақ, тоямыз ба? Сол сияқты, Құранның ұлылығы небәрі 3-4 сантиметрлі сіріңкенің қорабынан аспайтын бір тілім нанмен тең емес, яғни бұл жерде сіріңкенің қорабынан биік болмаған нанды құнды етіп көрсету үшін, бұл салыстырмалы түрде айтылған мысал сөз. Халықтың «Намаз, ораза – тоқтықта» деген сөзі бұған дәлел. Яғни «аш адам намаз оқымайды ма?» деген пікір қалыптасады. Иә, кезінде мұндай сөздерге Абай атамыз қарсы шықты. Алайда, «Алтынды көріп, періште жолдан тайыпты» деген балама бекер айтылмады. Кез келген адамды кез келген нәрсе бұзуы ықтимал. Өкінішке қарай, бүгінде көбісі мұсылманша киінген адамды періште көргендей, соған Құдайдай сеніп, нәтижесінде опық жеп жатады немесе артық бір қылығын көрсе, мұсылмандардың бәрін сүйреп апарып тастайды. Біздің қателігіміз де тап осы жерде, яғни мұсылман әулие емес, ол бар болғаны пенде. Демек, бұл сөзден құнды екі дүниені қатар алып шығуымыз керек, біз үшін Құран қасиетті, нан қадірлі. Сол сияқты, кейбір жастарымыздың Құранның үкімімен, шариғаттың шартымен кесектелген діни нәрселері бүгіндегі ортамызға, қоғамымызға, салт-дәстүріміз бен әдеп-ғұрпымызға келіңкіремейді. Өйткені, діндегі тақуалықтың өз орыны мен реттілігі бар. Олардың «тақуалықтары» әсіре діншілдікке өтіп, қоғамды шайқамауы керек.
– Сонда дін мен ұлттық дәстүр арасындағы тепе-теңдікті қалай сақтаған дұрыс?
– Негізі атам заманнан екеуінің мақсаты бір. Дін – рухани бағдар, дәстүр – ұлттық болмыс. Мысалы, ата дініміз адамгершілікке тәрбиелейді, дәстүр – соның мәдени көрсеткіші. Ал, «дәстүрдің тозығынан екеуінің арасында қайшылық туындап қалса, бүйрегімізді қайсысына бұрамыз?» деп сұрасаңыз, дәстүрді шариғат таразысына салып, талабына қарай жаңартқан жөн, дінді ұлттық болмысқа салып түсіндірген дұрыс дер едім. Дін мен дәстүр – бүгінгі таңға дейін қайықтың екі ескегіндей, ұлтымыз бен мемлекетімізді өркениетке сүйреген қастерлі дүниелер. Бұл екеуін ажырату мүмкін емес, тепе-теңдігін терең түсінігіміз ғана ұстап қалады.
Дін – рухани бағдар, дәстүр – ұлттық болмыс
– Бүгінгі жастардың дінге бет бұруында қандай ерекшеліктер бар?
– Шынында да қазіргі жамағаттың дені – жастар. Тәуелсіздіктің жаңа кезеңіндегі мен бүгінгі жастардың айырмашылығы алшақ. Себебі, жастардың дінге бет бұрудағы өзгешелігінде ресурстары мен жағдаяттары мол. Оларға қазір толассыз ақпарат легі қолжетімді. Одан кейін еліктеушілік басым, әртүрлі насихаттарды сараптамай, қарқынына ілесу көп, нәтижесінде радикалдық бағытқа өтіп кетіп жатыр. Сондай-ақ, діни фанатизмге бас ұру бар. Ең қиыны, уағыз-насихатты тыңдағанымен, одан тәлім алмай, өмірлеріне сіңірмеуде. Тіпті, осы халде тұрып, оны біреулерге үйрететіндері де кездеседі. Әрі жеткізгендердің бағыты мейірімділік пен толеранттықтан алшақтатуда.
– Алланы тану жүректегі иманмен өлшенеді дейміз. Ал, сыртқы келбет пен киім үлгісіне қарап адамның діндарлығын бағалау қаншалықты дұрыс?
– Жалпы, киім – ішкі дүниенің бір ғана элементі, яғни Құдайға сенетінін көрсету. Алайда, оның мыңдаған көрінісі болуы мүмкін, мысалы, Тасауф сопылық ілімінің екі бағытын алатын болсақ, бір тариқатта зікірді дауыстап оқиды, келесі тариқатта құпия оқиды. Содан екі жақтың ғалымдары бір-біріне келіп, «біздің зікіріміз жақсы, өйткені, іштей айтамыз» десе, екіншісі «біздікі дұрыс, сыртқа шығарып айтамыз» дейді. Сонда іштей айтатындардың ғалымы «иә, біз естіп тұрамыз, дауыстарың жер жарады, бұл мақтаншақтық» дегенде, екінші ғалымы «иә, біз іштей айтсаңдар да, естіп тұрамыз» деген екен. Яғни бұл жердегі негізгі мән – зікірді мейлі іштей, мейлі сырттай айтуда емес, мәселе – жүректегі иманда, сенім мен пейілде. Сол сияқты, «субһаналла», «машалла» деген екі сөзде немесе сыртқы киімде емес, мәселе – ішкі сарайымызда, жүректің нені қалауында. Жалпы, діннің негізгі шарты – ішкі дүниені тәрбиелеу, болмысты реттеу емес пе?! Ал, ішкі болмыс міндетті түрде сыртқы көріністен орын табатыны хақ.
– Әрине, орамал, жаулық тағу – қазақ әйелдерінің ежелден келе жатқан дәстүрлі киім үлгісі. Алайда хиджап кию ислам талабын орындау ретінде түсіндіріледі. Осы екі ұғымның арасындағы айырмашылық неде? Шариғат тұрғысынан бұл екеуі бірдей қабылдана ма, әлде рухани мәнінде айырма бар ма?
– Ежелгі тарихи суреттерден шаштары бұйра-бұйра, қысқа көйлек, бет-аузы опа, шиедей ернімен әже-аналарымызды таба аласыз ба? Таба алмайсыз, өйткені, орамал мен жаулық және кимешек – имандылықтың белгісі, былайша айтқанда сол уақыттың мұсылманша киімі. Ал, бүгінгі шулап жүрген хиджабымыз – бағзы заманнан бері мұсылмандарға ортақ киім. Соны әже-аналарымыз алғанда, кезінде қазақы дизайнға салып пішкен. Тіпті, әрбір рудың өзіндік кимешегі болған, әрі сіз айтып отырған шылауыш орамал да емес, кимешек те емес. Ол бала туылған сайын кимешектің сыртынан байланатын орам белгі. Яғни одан оралған шылауыш биіктей түседі, бұл әйелдің беделінің артқаны, абыройының асқақтағаны, көп баланы дүниеге әкеліп, ардақты ана атанып, ұлтқа қосқан үлесі. Сол қазақы дәстүрдегі киімдерді бүгінде не жасымыз, не кәріміз кимейміз, сонда иманға бет бұрған қыздарымыз не киюі керек? Негізінде, ұлттық киіміміз – көздің жауын тартатын имандылықтың нағыз символы. Ал, бетін қап-қара етіп бүркеу салтымызға да, өмірімізге де келмейді. Ол әсіре діншілдіктің көрінісі, ел ішіне іріткі салудан басқа ештеңе емес.
Сұқбаттасқан Шапағат ӘБДІР
