«ТУРА ЖОЛДА ҚАЙҒЫ ТҰРМАС»

Қазір біреу біледі, біреу білмейді, Қазақстан халқының дінмен қайта қауышуы тәуелсіздікке дейінгі елең-алаңда басталып-ақ кеткен еді. 1990 жылдың басында төл тарихымызда тұңғыш рет Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының құрылуы – соның айғағы. Ешбір дін қиянат жаса, жаман бол демейді, дін – ел тыныштығының кепілі, қоғам рухын сауықтырудың, халықты тура жолға салудың қуатты тәрбиелік құралы. 

Міне, кеңестік идеология құрсауынан ен­­ді ғана арылған қарапайым көпшілік осы­нау либералдық қағидаға қалтқысыз се­ніп, оны бекем ұстанған болатын, сайып кел­генде, 1992 жылғы тәуелсіз Қазақстанның ал­ғашқы құжатының бірі болған «Діни сенім бос­тандығы және діни бірлестіктер туралы» За­ңы­мызды даярлаған жандардың арқасүйер тия­нағы да сол болды.
Бірақ, бір таяқтың екі ұшы бар, шын асылды­ жасандымен алмастыру, сондай-ақ, діни ілім, танымда қандай болмасын ауытқулар, таяздық пен адасулар орын алуы бек мүмкін. Мұндай қауіптің төнуі ХІХ ғасырдың соңы – ХХ ғасырдың басында Абай, Шәкәрім бастаған қазақ ойшыл­да­ры қадап айтқан нәрсенің бірі. Мәселен, Шә­кәрім қажы «Тура жолда қайғы тұрмас» де­ген өлеңінде былайша ескертеді:
Таза діннің шын негізін,
Ұстаған бір пенде жоқ.
Дүние толған көп ­шатақ дін,
Бәрі бірдей шатпырақ.
Солай болды да. Кеңестер Одағы ыдыраған тұс­та шын иман, шын тағат неде екеніне бас қа­тырып жатпайтын, діннің үстіңгі көбігін қалқыған шатпырақ, шатақ діндер жаңбырдан кейінгі көктей күллі ТМД кеңістігіне қаптап кетті.
Сол кездерде Қазақстанның Алматы, Қа­рағанды сияқты ірі қалаларын сипаты еван­ге­лис­тік, баптистік ұйымдар өрмекшінің то­рын­дай жапты, ал оңтүстік және батыс өңір­ле­рін әл-салаф идеясын ту еткен ислами топ­тар­ (уаххабшы, тәкфірші, хизбутахриршы т.б.) орап алды. Бұл ахуал жұртшылықтың әлі есін­де шығар. Кришна санасы, Бахай, Муна шір­кеуі сияқты бұрын-соңды құлақ естімеген «эк­зотикалық» бірлестіктер – өз алдына бір тө­бе. Соған исматуллашылар, аллааятшылар, ата­жол­шы­лар сияқты өз топырағымызда пайда бол­ған­ діни культтер қосылды.
Бір сөзбен айтқанда, 2005 жылдары қазақ же­рін­де аты-заты алашұбар, болмысы – бөгде, мақ­саты – бұлдыр дінсымақтардың таралу үр­ді­сі өзінің шырқау шегіне жетті. Бұл жағдайда дін саласында қордаланған түйіндер мен шие­ле­ністерді реттеу, тарқату һәм бір жүйеге салу үшін дін туралы қатаң заң қажеттігі жайлы алғаш рет сөз бола бастаған. Алайда, объективті се­бептерге байланысты заңды жаңғырту, қа­был­дау кейінге шегерілгені белгілі.
«Астық – жердің өгей баласы, арам шөп – өз­ баласы» дейді халық. Егістік алқабы тү­гі­лі, саяжайда алақандай жеріңді күнделікті та­зартпасаң, арамшөп қаулап кетері әркімнің өзі­не аян. Қоғамдық сана өрісі тап сол сияқты. Шы­найы Құдай жолы, оның әмірі, ақиқатымен өмір сүру – қиынның қиыны. Ол – күнделікті тер төгуді, қажырлы адал еңбекті талап ететін жол.­ Теріс ағым өкілдері осы кең жолға ша­қы­рып жүр ме? Жоқ, әрине. Олар діни бі­лі­мі­ таяз, өмір тәжірибесі шамалы жастарды­ тариқат соқ­па­ғына салып, бір дегеннен «шыңға шы­ға­ра­тын» төте жолды ұсынады. Бар бәле осы­дан басталады. Егер заңнамалық негізде тос­қау­ыл­ қой­ылмаса, теріс діни ілімдер иіріміне тар­тыл­ған­­ жамағат арамшөптей қаулай берері сөзсіз. Со­ны көрдік, көзіміз жетті.
Өздеріңе мәлім, осыдан тура бір жыл бұрын солқылдақтың орнына қатаң, нақты тегеурінді тетіктері бар жаңа «Діни қызмет және діни бір­лес­тік­тер туралы» Заң қабылданды. Шы­ны­ керек, оны іске асыру, жаңа айтқандай, сана өрісіндегі арамшөпті оруға қолдану мем­ле­кеттің дін саласындағы саясатына жауапты уәкілетті орган – Дін істері агенттігі қыз­мет­кер­леріне оңайға соққан жоқ. Кейбір діни бір­лестік басшылары қайта тіркеуге суық қабақ та­нытты, ашық та, жасырын да қарсылықтар бол­ғанын, кей-кейде тіл сындырған молда­ сияқты қолды «шыбыққа» созуға тура кел­ге­нін­ несіне жа­сырайық.
Балапанды сары күзде санайды емес пе де­се­ңіз, ауыз толтырып айтарлық нәтижелеріміз мы­нау. Оның біріншісі – елімізде конфессиялар са­ны күрт азайды. Бұрындары ресми түрде 46­ делінсе, енді олардың небары 17-сі қалды, яғ­ни, жаңағы сан 29-ға кеміді. Келесі жетістік – тір­келген діни бірлестіктердің саны бұрын 4551 болса, дәл бүгінгі таңда бұл көрсеткіш 3088 болды. Демек, 1463 діни бірлестік кеміді. Сөз­ етілген екі көрсеткіш күллі дін өрісінде тәр­тіп пен реттілік салтанат құруының куәсі есепті. Оларға Ата заңымыздың, дін туралы за­ң­ымыздың, басқа да заңнамалардың әрбір үтір,­ әрпін сақтай отырып, қол жеткізгенімізді ба­са айтқым келеді.
Сөз реті келген соң, дін туралы Заңның жал­пы­ сипатына қатысты мына бір ерекшелікті ай­та кетейін, онда Қазақстан – еуразиялық ел екендігі ескерілген. «Құдығына қарай – қау­ға­сы»­ дейді атам қазақ. Біз Шығыс жағалауы мен­ Батыс жағалауына қатар қол созған елміз. Сон­дық­тан ислам елдері қағидалары тұрсын, Еу­ро­Одақ елдері паш еткен халықаралық заң­дар да бізге сол қалпында келіңкіремейді. Заң­ның өзіндік моделі сомдалу керек.
Сөйтіп, қабылданған Заңда Қазақстанның ерек­шеліктері (дін факторы, діннің даму са­тысы т.б. жағдаяттар) ескеріліп, оның дәу­ірлік ұстанымдары (бірлік, тыныштық, то­ле­рант­ты­лық­ т.б.) сыйдырылды деуге толық негіз бар.
Міне, маңызды саяси науқан – діни бір­лес­тік­тер­дің қайта тіркеу ешбір шу-дабырасыз өткендігі соның жарқын дәлелі болса керек. Айталық, отандық сотқа жүгіну де, шетелдік құ­қық қорғаушы ұйымдарға шағымдану оқи­ға­сы да тіркелген жоқ. Сол сияқты «сырт көз­ – сыншылар» да әзірге үнсіз. Себебі, та­ғы­ бір діттейін, діни бірлестіктерді тіркеу, рә­сім­деу заңнама шеңберінде және жарғыда, бас­қа­ да­ құ­жат­та олар жіберген қатені дәлелдеу, заңсызды шұқып көрсету жөніменен атқарылды.
Дін туралы жаңа Заңға сәйкес тіркеу аяқ­талып, діни бірлестіктер бір жүйеге түс­ті. Яғни, діни өрісіміз тазарды һәм реттелді. Осынау шынайы қуанышты хабарды халыққа жет­­кі­зу­ сә­тін­де­ «Би­дай­ды­ көр­се­тіп,­ ар­па­ сат­­па­­ғын»­­ дегендей, жалтағымыз да, қиянат өті­­рік­­ші­­лі­гі­міз­ де­ жоқ.
Кезінде, 2005-жылдары «бізде 46 конфессия, 4,5 мың діни бірлестік бар» деген асығыстау жасалған дабыра дерек тарады. Одан ұттық па? Жоқ. Біздің қоғам едәуір зиян шекті. Конфессия мен діни бірлестік ұғымдарын бір- бірінен айыра алмайтын кейбір азаматтарымыз «Ойбой, еліміздегі діндердің саны 4 мыңға жетіпті» деп байбалам салды. БАҚ арқылы таралған «басқа дінге өткен қаракөздер саны 300 мыңға жетті» деген қаңқу сөз де өріп жүрді ел ішінде (шын мәнінде дін өрісінде адасқан қандастарымыздың саны 30 мыңның ар жақ, бер жағы ғана болған).
Көпшіліктің көкейіне үрей ұялатып, түрлі ой-топшылауларды туғызған деректердің бір парасы, міне, осылар. Өсіріп айтылған сандар, әрине, зиялы қауым көңіліне кірбің түсіріп, діни ахуалға қатысты түрлі түсінбеушіліктер орын алуына себепкер болды.
Енді мұндай әңгімелерге жол жабық, жаңағыдай қоламтадағы шоқты үрлеуге негіз қалған жоқ деп сендіре аламыз. Бірақ, бұл бәрі реттелді, болды, бітті деген сөзіміз емес. Жұртшылыққа аян, соңғы жылдары қоғамға діни экстремизм тарапынан қауіп төнуде, ең жаманы, оның өз бетінше тыйы-лар түрі көрінбейді. Демек, мемлекет дін саласы саясатына бел шеше араласып, ондағы реттеушілік істерін дамыта жалғастыруға міндеткер. Айталық, Қазақстан үшін дәстүрлі емес конфессиялар саны мен теріс пиғылды діни бірлестіктердің азаю тенденциясы сақталуға тиісті. Өйткені, тұрғындардың білімділік деңгейі, интеллектуалдық потенциалы артқан сайын, қоғамдық сана тұ­тас­тығы беки түседі. Бұл – дәлелсіз-ақ айқын көрінетін нәрсе. Азат елдің әрбір азаматы өзінің тілін, этномәдениетін, отбасылық және діни құндылықтарын көздің қарашығындай сақтауға талпынса, құба-құп. Ең керегі сол.
Сонымен, ел тыныштығы десек, қо­ға­мымызды шатақ діндер мен ұлттық мүддеге кереғар теріс ағымдардан арылту шарт, бұл – бір. Мемлекет пен дін бір алаңда болатын ортақ идеология қалыптастыру қажет, екі. Агенттік алдына қойылған мемлекеттік тап­сы­рыстың бірі де, бірегейі де – осылар. Дана Абай елдің береке-бірлікті қашырмай, тыныш болуын бәрінен маңызды санап, «Сәулең болса кеудеңде» деген әйгілі өлеңін:
Берекеңді қашырма,
Ел тыныш болса, жақсы сол! – деген жолдармен түйіндейді емес пе.
Озық елдердің тәжірибесіне ой жүгіртсек, діни экстремизммен күресудің ең негізгі ба­ғы­ты – ғылыми ағартушылық екенін көреміз. Де­мек,­ біздің еліміз де енді осы өріске бет бұр­ға­ны жөн. Сол үшін алдағы уақытта халықтың ру­­хани-діни сауатын көтеруге (жастардың иман­ды­лық тәрбиесі, сапалы оқулықтар мен діни әдебиеттердің таралуы, діни білім беру жүй­есінің реттелуі, үгіт-насихат жұмыстары және т.б.) басымдық берілмек. Міне, таңдалып отырған жалпы сипаты ғылыми насихат жұ­мы­сы – экстремизмнің алдын алудың басты ар­қауы боларына сенімдіміз.

Асан ОМАРОВ,
ҚР ДІА «Дін мәселелері жөніндегі
ғылыми-зерттеу және талдау орталығының»
бас ғылыми қызметкері