Көк түріктерінің қағандығы

(Басы)

Әнес САРАЙ

Түрік тайпалары

Модэ б.д.б. 204-203 жылда­ры өзінің терістігінде отыр­ған бес тайпа елді бағындыр­ды. Олар – қан жағынан ғұндар­ға жақын хуньюйлер, Алтай сыртын­дағы кюшелер, Саяннан жоғары Енисей арқылы Аңғараға дейін қоныстанған динлиндер, Батыс Монғолиядағы Қырғызнор көлінің маңайын қоныстанған гэгунь және шаньлилер (цайли). Тұра-келі бай­ыр­ғы тазминдіктердің жеке тай­па­ларға жіктелгені байқалады. Осын­дағы хуньюйларды Қытай ғалым­дары «Хунгр» деп әліптейді (Қараңыз: Ә.Сарай, Көнеліктер. Алматы, 2008.

«Қыпшақтар»). Атал­мыш қауым кейін Шығыс Еуропа, Қара теңізге ұзап, ақыры Хунгриядан (Венгриядан) шықты. Қоңыраттар сол жұрттың қара орында қалған сілемдері. Кюше-қыпшақтар, қытай тарихнамасы оларды тамыры тоғыз тарам ағаш­пен байланыстырып, «сары түсті, қурай бастаған ағашты білді­реді» деп анықтама береді (Қара­ңыз: Ә.Сарай, Көнеліктер. Алматы, 2008. «Қоңыраттар»). Шамасы, кюше-сары қыпшақтарға меңзеу болса керек. Динлин – терістік Сая-ннан Аңғарға дейін қоныстанған өте іргелі жұрт. Қытай жылнамала­ры оларды «ди», «чилэ», «телэ», «гаочэ» деп те атаған. Олар «ақ ди­лер», «қызыл дилер» боп екіге бөлін­­­ген. Түрік заманындағы телэ­лер еке­ні­нің басы ашық. Шаньли (цайли) – түрік заманында бұл қауым Синьли деп хатталған. Дұры­­сы – «Шаньли» болса керек. Өйт­кені: ғұндар аспанды шаньли деп ата­ған. Ғұн заманында осы Шаньли тай­пасы қатарында Көге этникалық тобы ауызға алына­ды. Көк, аспан, көктің ұлы, көктен, гөклен, көктім аймақ атау­лары­­ның барлығы осы қауым­мен сабақ­тасып жатыр. Байырғы қо­ныс­тары Көг­мен, яки, батыс Саян. Көк тү­рік­тері мемлекетіне ұйытқы бол­­ған Аши­на әулеті осы тайпадан шыққан.

Аталмыш қауымдар түрік зама­нында Түрік қағандықтарының қата­­рынан бой көрсетуі – ежелгі түрік­­­тер осы ұлыстар екенін дәйек­тей түседі.

Жужандар күшпен Алтайға кө­ші­ріп әкеліп, Ашиналарға тау қопар­тып, темір өндірткенде, Абан­бу бастаған 17 түрік тайпасы Ашина­­ларға кеп қосылды. Бұл кезде жо­ғарғы 5 тайпаның біреуі ғана – қыр­ғыздар сәл сырт жылжып қонып, Минусин ойпатында отыр еді. Бас­қалары бытырап кеткен-ді. Дегенмен де, динлиннің де, синьлидің де Монғолияда көшіп жүр­ген телэлер арасынан сілемдері көрі­неді. Абанбу бастап келген 17 тай­па негізінен кюшелер болса керек. Олар бағзы кәсіби малшылық пен аңшы­лықты тастап, Алтай мен Саян­нан кеніш ашып, алтын, жез, темір өндіруді меңгерген кеншілер еді.

Түріктер Алтай тауынан құлап аққан асау күркіреме Шүй өзеннің бойында, оның Би мен Қатунға құяр аңға­рында, қасиетті Сумер (Белуха) тауының іргесінде өсіп-өніп, тү­рік жұр­ты боп қалыптасқаны дау­сыз.

Ашина. Түрік қауымы осы тайпа­ның ықпалымен «Көк түріктері», болмаса «Тәңір түріктері», яки «Ас­пан түріктері» атанды. Бітік­тас жазу­ларында «көк» деп емес, «көөк» деп әліптелген. «Көк» – түс атауы болса, «көөк» – аспан­ның баламасы.

Ғұн мемлекеті ыдырағанда осы Көөк қауымының бір шағын тобы Ха­ми аймағындағы тохар тілді кі­ші юечжи арасына тап болып, со­лар­дың тілдік ықпалымен көөк тай­па­сы асана атанды. Асана –көөк­тің калькалық аудармасы, екеуі де аспан деген ұғым. Қытай жыл­­на­малары асананы – ашина деп жа­зу­лары себепті – ашина болып ғы­лы­ми айналымға енді.
Қайсыбір қаламгерлер Түрік қа­ған­­дық­та­ры­ның төл жұртының аты – көк түрік, Ашина – билеуші әулет атауы деседі. Ғұн арасында алғашқы түріктермен шендестіруге болатын куый ту – қу тур (қу түрік), ту-тұң-тур-тонг (түрік-тонга) тайпалары кезігеді. Ал айырықша көзге түскені – көөк тайпасы болды.

Түрікті ұйыстырушы қауым­ның аты да Асана, яки, көөк болғандық­тан, түрік жұрты «көөк түрік» ата­­нуы ақылға шетін емес. Алайда, Бі­рінші Түрік қаған­дығының тү­рік тілінде жазылған жәдігерлігі бол­­ма­­ғандықтан, олай деп аталды ма, жоқ па – анығын білмейміз. Бұл кезеңнің жазба айғақтары боп та­былатын Қытай жазбалары, жыл­намалары түрікті «туцзюе» не­месе «Ашина түріктері» деп көбі­рек хаттаған. Бірінші Түрік қа­ған­дығы­ның қағаны Таспарға қойыл­ған, соғды әліппесімен қашал­ған мәтінде «Ашина қағандары» де­­ген тіркес бар. Демек, түрік ара­сын­­да Ашина атауы қолданыста бол­­ған. Қытай жыл­намалары Ашина атауын әулет мағынасында емес, тай­­па мағына­сында қолданады. Бірін­­ші Тү­рік қаған­дығы ыдырап, Тан патша­лығына бодан болғанда, оларды ру-ру бойынша жік-жік қып қоныстандыру қолға алынды. Бірін­ші Түрік қағандығының соңғы қағаны Селидің оң қанат жұрты­нан Шофан уезінде бес дуан құрыл­ды: Шэли, Ашина, Чочжоу, Сыби, Байдэн. Бұлар Юньчжун тұтұқтығына қарады. Түріктердің 630 жылы аудандастыру мәселесін арнайы зерттеген жапон ғалымы М.Мори: түрік құра­мын­дағы Ашина мен Ашадэ белгілі тайпа­лардың бол­ғаны басы ашық дей келе: «хо­би,шэли, сунун, чили (чилюэ), чжи­­ши, биши, нула (нулай) атала­ры­­ның түрікке жататын-жатпай­ты­нына көзім жетпейді» деп жазады. (А.Г.Маляв­кин. Танские хро­ники о государ­ствах Центральной Азий. Новосибрск, 1989. 17 б.).
Батыс Түрік қағандығында Ашина текті қағандар тақ үшін таласып жатқанда, Екінші Шығыс Түрік қағандығының қағандары ол атау-ды лауазымдық ерекшеліктеріне қосақтамады. Себебі: олар Ашина тайпасынан емес-ті. Еңбек бастан-аяқ аталмыш қауымның тарихына арналғандықтан, бір айтқанды екі айтып, әңгімені созу лайық емес.

Ашадэ. Ашина аталық, яки, қа­ған­дық қауым болғанда, Ашадэ – ана­лық, қатундық қауым. Ашина қа­ған­дары, негізінен, Ашадэдан ғана қалың алды. Қаған қатунының түрік­тің ішкі-тысқы тірлігінде ста­тусы өте жоғары болды. Ол бар­лық кеңестерге, тіпті, әскери ке­ңес­терге шешуші дауыспен қаты­сып, шешім қабылдауға ықпал етті. Төрде қағанның жанында өз орны болды, басына билік белгісін білдіретін, мемлекеттік нышандармен безендірілген Ұмай-Ананың кескіні бедерленген сырғалы, алқа­лы сәукеле киді. Ол Ұмай-Ананың жердегі өкілі іспетті еді. Қағанның басқа әйелдерінде ондай сәукеле болмады, сол себепті де олар «то­қал», яки, «сәукелесіз» атанды. Қатун дәрежесіне қағанның арнайы жар­лығымен тағайындалды. Өза­ра қақтығыс, төңкерістерде қаған өлтіру болғанмен, қатун өлті­ру болмады. Оның отауына ешкім тиіспеді, баса-көктеп еш­кім ене алмады.

Мемлекеттік деңгей­де осылай ұлықталған қатун төр­кін­дері қағандықта мансапты қыз­мет­терді қолда ұстады. Ашина өкіл­дері қаған, ұлыс билеушілері, оң, сол қанаттың әскерінің қолба­сы­лары-тегін, шад, бұйрықтар бол­­­ған­да, Ашадэ өкілдері көбіне көп уәзір­­лер, елшілер, кеңсе қыз­метін жүр­гізу­шілер, қағанның, қолбасылардың кеңесшілері, салық жи­нау­шылар қызметін атқарды. Біл­ге қаған кезінде аналық қанатқа жата­тын Сәбек тайпасының өкілі орда бұй­рығы дәрежесіне көтеріліп, жиен­дердің тегін лауазымын алған­дары болды. Қағандар тегін, шад­тардың арасынан іріктелді. Қаған­дар­­дың Тан сарайынан қалың алып, оларды «қатун» дәрежесіне көтер­­ген кездері жоқ емес, бірақ араға уақыт салып, «Ата жолы» деген қара сүрлеуге қайтып оралып отырды.

Ашадэ тайпасының өткен-кеткен бір кезеңі «Алтын мүйізді ақ бұғы» аңызында көрініс тапқан:

«Түріктердің ата-бабалары Имо-шели (шели – сары-Ә.С.) және Теңіз рухы деп аталды. Имо-шели тылсымның сырын меңгерген жан-ды. Жанында ақ бұғысы бар (әлде өзі ақ бұғы кейпінде) Теңіз рухының қызы күн батарда оны те­ңізге ілестіре кетіп, таң атарда кері шығарып салатын. Арада онда­ған жылдар өткенде тайпа болып, аңшылыққа жиналды. Түн­де Теңіз рухының қызы Имоны шақырып алып былай деді: «Ертең ата-бабаларымыз жарал­ған үңгірге барғандарыңда одан алтын мүйізді ақ бұғы шығар. Егер оны атып жықсаң – мәңгі бірге боламыз, мүлт кетсең, қа­ты­насымыз үзіледі».

Таң бозарысымен ау құрып аңшылыққа кіріссе, шынында да, ата-бабалар үңгірінен алтын мүйізді ақ бұғы шығады. Имо жанындағыларды қашаны бекітуге жұмсайды. Ақ бұғы қашадан қарғымақ болғанда, әлгілер атып өлтіреді. Ашуланған Имо аши көсемінің басын шауып салады. «Оны өлтірген соң, аспанға құрбан шалуымыз керек» дейді Имо. Әлгі көсемнің ұрпақтарынан аспанға құрбан шалатын болды. Түріктер ұлы өзгерістер алдында аспанға адамнан құрбан шалады. Құрбандық аши тайпасынан таңдалды. Аши көсемінің басын алған Имо кеш түсе теңізге келді. Теңіз рухының қызы бүй деді: «Сен өз қолыңмен адамның ба­сын алып, қан сасып тұрсың, осы­мен қарым-қатынас үзілді». (С.П.Нестеров. Конь в культах тюркоязыных племен Центральной Азий в эпоху средновековья. Новосибирск, 1990. 97 б.).

Аңыз VIII ғасырда құрастыры­лып, «Юян цзацзу» («Юян қойырт­па­ғы») жинағына енгізіл­ген. Аңыз­дың нені меңзеген, нені жоққа шы­ға­ратынын дәл басып айту қиын. Оқиға Ашадэ тайпасы баба­лары үңгірі төңірегінде өрбиді. Аши әлі ашадэ аталмаған. С.П.Нестеров, Ю.А.Зуевтер ашиден аш, аз тайпасын көреді (Сонда, 97 б.) Ал олардың ата қонысы батыс Саян, Орхон ескерткішіндегі – Көгмен. Аши қауымының ата-баба үңгірі де осында болса керек. Ю.А.Зуев аңыздағы теңізді – Зай-сан көлі деп біледі. Пайымдауымызша: аши қауымы сарыларға кіріптар болып, өз төтемі – Ақ бұғыдан бас тартқан бір кезеңі суреттеледі. Аши қауымы Имо жұртының адэ аталарымен біріккен соң Ашадэ аталған сыңайлы. Асылы, бұл адэ Алтай сыртындағы Апанбу басқарған түріктің 17 тайпасының бірі болса керек. Олардың төртеуі ғана «бөрі» төтемді екені Ашина шежіресінен белгілі. Ашадэлар ол қатарға енбей, арыстан әлде жолбарыс төтемін қабылдаған сияқты. Өйткені, түрік қағандары кешендерінде аналық бұтақ құрметіне арналған арыс-тан, әлде жолбарыс мүсіндері жиі ұшырасады.

Аталмыш қауымды аши-дэ, аш-ида, аш-адэ деп әртүрлі әліптеу кездеседі. 630 жылы Бірінші Түрік қағандығы құлап, Қытай тарапынан оның қарамағындағы жұртты аудандастыру қолға алынғанда Ашадэлар үшін Адэ дуаны құрылды. Өзге дуандар да тайпа аттарын алды. Демек, Ашадэ қауымы құрамында Адэ тайпасы болған және дуанды Адэ атауы олардың аз, аштардан сан жағынан басым болғанын аңғартады.

Ашадэ қауымы төрт тайпалық одақ: ашадэ, сунун, баян-ашадэ және тат-ашадэ. Аудандастыру жылдары Ашадэ қауымы беріш, сір-енда тайпаларымен молыққаны байқалады.
646 жылы ұйғырлардың соққысынан бет-бетіне бытыраған сір-енданы Тан генералдары енді қайтып ес жимастай ғып жан-жақтан түтті. Ли Цзи сір-ендаларды Отүкен жынысында қуып жетіп, 5 мың сарбаздың басын алып, 30 мың тұтқынды қолға түсірді. Тан империясының жандайшабы Чжиши Сыли 648 жылдың 8-ші айында Моңғол Алтайында олардың екінші тобын шабуылдап, ойсырата соққы берді. Ал сол 648 жылдың 8-9-шы айларында Ашина Шэр сір-енда мен оларға көмекке келген чуми, чуюэ тайпаларын күйретті. Сір-енданың тірі қалғандарының басын қосқан Ашадэ иркіні Ашадэ Шицзянь. Оларды орналастыру үшін Гаолань, Цилянь дуандары құрылды. (А.Г.Малявкин. Историческая география Центр. Азии.Новосибирск, 1981. Түсінік 63. 103 б.).

Сонымен, сір-ендаға қамқор болып, тозғындаудан сақтап қалған Ашадэ. 681 жылы Тан қосыны көтеріліп, Ашадэлардың басшысы Фунянь мен Вэньфуға шабуыл жасағанда олардың орнын сипап қалды. Бұл кезде түріктердің оңтүстік астанасы Хэйшачэньде (Қарақұмда) сір-енданың бір тобы отырған, соларды бағындырып қайтты. (ҚТТҚД. «Синь Тан шу» 215-цзюань, «Туцзюе баяны. 178 б.) Ашина Шэр Моңғол Алтайы-на қуып тыққан сір-ендалардан басқасы Ашадэға кеп бас сауғалаға­нына көз жеткіземіз. Осыдан келіп, Тонұқұқтың аманат сөзінің мәні ашылады: «Түрік Білге қаған түрік сір халқын, оғыз халқын жарылқап отырар» (Тон., 62 баған.)

Беріштер туралы 627-641 жылдарға жататын төменгідей дерек бар: «Ертеде Долосы (Талас) өзенінде тұрып, кейін Сичжоудан 1500 ли (750 км) терістікке қарай бес тайпа тұрды-чуюэ, чуми, гусу, гэлолу, биши» (Сонда, Түсінік-33. 91 б.). Беріштердің Ашадэ қауымы арасына келуі 660-663 жылдардың аралығына жатады. Бұл кезде Тан мен телэ қауымдары арасында кескілескен ұрыс жүріп, ұйғырлар Бірінші Ұйғыр қағандығын жариялаған-ды. Осы шайқастар кезінде төрт тайпа: юйшэ, иши, биши, чилюэ қытай шекарасына ауып келген-ді. Сонымен, ашадэ аш және адэ қауымдарының бірігуінен пайда болған. Қытай жылнамаларында дыбыстық өзгеріске ұшырап «аш» деп жазылған тайпа атын «аз» деп оқыған жөн. Аталмыш қауымдастықтың құрамындағы аз да, атэ да б.д.д. V ғасырдан Геродот еңбегінен белгілі ортаазиялық сақ тайпалары. Геродот оларды ясси, яти, атаси деп таңбалаған. Б.д.д. IV ғасырда ясси, ятилер сарматтармен Қаратеңіз жағалауына ұзап, Азау, Қобан аңғарына орнығып «языг» деген атпен белгілі болды. Б.д.д II ғасырдағы Қаңлының терістігіндегі Яньцай осы языгтер еді. Сарықамыс, Узбой, Маңғыстауды қоныстанған массагет-аландар өздерінің батыс жорығында оларды жаулап алып, біршама уақыт Алан атандырды. Жаңаша жыл санауымыздан кейін олар өздерінің Яньцай атын қайтарып алды. Түрікстанға Ясса атын беретін, бес нушиби қатарындағы екі ұлыс асицзелер осы қауым. Түрік заманында олар «аз», ал Қараханид заманында «азық» атанды.

Қыпшақ. VIII ғасыр жәдігерлігі тоғыз-оғыз мемлекеттік одағының билеушісі Ел-Етміш Білге қағанға арналған Могойн Шина немесе ғы­лымда Селенга тасы аталған жа­зу­да: «Түрік қыпшақтары 50 жыл биледі» деген жазу бар. С.Г.Кляш­торный осы шындықтың бетін ашып, сенсация жасағанмен, осы жаңалығын дәйектеуде елеулі қателіктерге бой алдырды. Ол ұй­ғыр­дың, Тан генералдарының 646-648 жылдар аралығындағы шап­қын­шы­лығынан тоз-тоз болған сір қауымын қыпшақ деп жаңсақ түсініп: «Екінші Шығыс Түрік қаған­дығының басты тірегінің бірі болған сір тайпасы күйреп жеңі­ліп, ба­қытсыздыққа душар бол­ғандық­тан, ұйғырлар осы қыр­сыққа ұрынған сірлерді қып­­шақ атады», – деп ой тұжырды (С.Г.Кляшторный. Кипчаки в рунических памятниках. Л., 1986 в. 159-160 бб.). Ғалым сір қауымының тарихын жете білмегендіктен үстүрттікке ұрынған. Сір Екінші Шығыс Түрік қағандығының басты тірегі емес, олардың қағандығы 646 жылы жойылды. Ал, Екінші Түрік қаған­дығы 682 жылы дүниеге кел­ді. Ел-Етміш Білге қағанның сөзі Екін­ші Түрік қағандығының би­леу­шіле­ріне бағыш­талып айтыл­ған. Қалай дегенмен де, осы зерт­теу­лер­дің негізінде Екінші Түрік қағанды­ғын­дағы қыпшақ феноменнің басы ашылды.

Қыпшақтар ішкі қыпшақ, яки Екінші Түрік қағандығының билік басында болған қыпшақтар және сыртқы қыпшақтар болып екіге бөлінеді. Қыпшақ қауымы және оның тармақтары туралы арнайы зерттеумен «Көнеліктер» кітабынан таныса аласыз (Ә.Сарай. Көнеліктер. Алматы, 2008. 362-387 бб.) Алдымен зерттеу нысанымыз – Екінші Түрік қағандығының ұйытқы тобындағы қыпшақтар болмақ.

Модэ б.д.д. 204-203 жылдары Ғұн мемлекетінің терістігіндегі бес тайпаны жаулап алды. Олар: Хуниун, Чуйшы, Динлин, Шыңли және Гэгунь. Осындағы Чуйшыны – Н.Я.Бичурин Цюйшы деп баламалады. (Бичурни Н.Я. Собрание свед. о народах обитавших в Ср. Аз. в древние времена. М, 1950. 50 б.). Ортаазиялық әйгілі зерттеуші А.Н.Бернштам цюйшені – кюйше деп аударып, қыпшақ атауымен шендестірді (Древние тюркские элементы в этногенезе Ср.Аз. СЭ.,1947. №6-7. 154 б.). Бұл пайымдауды бірі құптаған, екіншісі жоққа шығарған, тақырыпты ашуға берер пайдасы шамалы пікірталас әлі жүріп жатыр. Одан гөрі «Қытай-орыс үлкен сөздігінің» чуйшы, цюйшы сөздерінің этимологиялық әргі астарына үңілген пікірі құндырақ. Чуйше немесе цюйшы – «тоғыз тамырлы, қураған қисық ағаш» (Қытай-орыс үлкен сөздігі. М., 1983. Том III. 450 б.). Сөздіктің екінші бір тұсында осы түбірдің «ақ сары» немесе «жасыл сары» деген де мағынасы бары айтылған. Жоғарыда Білге қағанның кешені­не жұпар иісті бәйтеректің тігілге­ніне куә болғанбыз. Бәйте­ректі «өмір осымен таусылды» дегенді меңзеп, тамырын жоғары қаратып отырғызған. Қаған кешендерінде кездесетін бәйтерек жұқаналарын байқаған зерттеушілер бар, бірақ оған мән беріп, пікір білдіргені жоқ. Сонымен тамыры жоғары қара­ған, қуарған қисық ағашты тө­тем тұтқан цюйше-кюйшелер дәстү­рінің қаған кешендерінен көрі­ніс табуынан – олардың жалғас­тығын аңдаймыз. Және цюйше-кюйшенің «ақ сары», «жасыл сары» болуы бұл қауымды «сары қыпшақтармен» жақындастырады.

Көк түріктері арасындағы «са­ры» этникалық тобы «Алтын мүйіз­ді ақ бұғы» аңызында және 630 жыл­ғы жеңілістен кейін аудан­дас­ты­рыл­ған Ашина түріктері арасы­нан кездеседі. Бұл тайпаның аты Қытай жылнамаларының әліп­теуін­ше «шэли-тули» болған. Ғалым­дар оны «сары дули» деп әліп­тейді. Асылы, дұрысы – «сары долы» болса керек. Қыпшақ-оғыз зама­нынан қалған «Долы-Ана» аңызы осындай ойға жетелейді. «Долы» «делі» бағзы заманда қайт­пай­тын ержүрек, көзсіз батыр дегенді білдірген.

( Жалғасы бар)