Ербол ТІЛЕШОВ, Астана қаласы Тілдерді дамыту басқармасының бастығы – ономастикалық комиссия төрағасының орынбасары: ОНОМАСТИКАДАҒЫ ӘДІЛЕТСІЗДІКТЕН ҚҰТЫЛДЫҚ

Көше, нысан атаулары көп жағдайда бұрмаланып, «қолынан келген қонышынан баса кететіндер» әлі бары ақиқат. Осы бағытта өршіген шу да көп, дау да көп. Әр өңірдің белсенділері келмеске кеткен жақындары мен жамағайындарының ел білмейтін есімдерін жаңғыртып әлек болатын. Жуырда «Ономастика туралы» заңға өзгертулер мен толықтырулар енгізіліпті» дегенді құлағымыз шалып, Астана қаласы Тілдерді дамыту басқармасының бастығы, ономастикалық комиссия төрағасының орынбасары Ербол Тілешовті әңгімеге тарттық. 

– «Ономастика туралы» заңға өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Енді атау берудегі сыпсың, айқай азаятын болар?.. Жаңа заң халыққа қаншалықты тиімді?

– Бұл өзгертулер мен толықты­рулар көптен көтеріліп жүрген мәселе еді. Соңғы екі-үш жылдың бедерінде, өзіміз білетіндей, оно­мас­тикалық атауларды беруге мораторий жарияланған. Алайда, осы уақытта ұсыныстар өте көп түсті. Өзің айтқандай, халық арасында да әртүрлі пікірлер болды. Соңғы толықтырылған, өзгертілген заң сондағы көп сұрақтарға жауап береді. Біріншіден, бұрынғы заңда қарастырылмаған, кездеспейтін те­тік­тердің кейбіреулері айқын­дал­ды. Мәселен, соңғы кездері «атам­ның аты – ауылға, көкемнің аты – көшеге» деген принцип ар­­тып кеткен еді. Аудан орталық­та­рында, ауылдық елді мекендерде баласы бастық немесе кәсіп­кер азаматтардың бабаларын көше­лер­ге, нысандарға таңуы белең алған. Бірақ, белең алды деп айту да артық, десе де, осы жағдай әр өңірде ұшырасты. Оның жағымды себебі бар: Қазақстан тәуелсіздікке, ата-бабасына тағзым етуге шөлдеп қалған. Немесе әлгі азаматтардың бабалары расында батыр, шешен, ашаршылық жылдарында жетім-жесірлерге көмектескен атымтай жомарт атануы мүмкін. Бірақ, награда алмауы, Қазақ КСР-нің депутаты, обкомның хатшысы болмауы мүмкін. Ал, енді осындай ерлерге нысанның, көшенің атын беру – меніңше, әбестік емес. «Ол Ленин сыйлығын алып па екен, Орталық комитеттің хатшысы болып па екен, атын аспандатып па екен?» деп, кейде ресми кетіп қаламыз.
Бұлай дегенімізбен, жұртына пайдасы тимеген, тіпті, аймағына беймәлім ата-бабасының есімін ала жүгіретіндер де бар. Бұл – енді, әділетсіздік. Міне, осындай­ әділетсіздіктерге заң тия­нақ­ты тосқауыл қояды. Қалай? Бұ­рын ономастикалық атау беру­дің­ сатылы механизмі болмайтын. Мұнда бар. Яғни, аудан ау­­ма­­ғындағы атауларды облыс бе­ре­ді. Ал, облыс аумағындағы атау беру мәселесін республикалық оно­мас­ти­калық комиссия шешеді. Мұның пайдасы – елге белгісіз, еңбегі сің­беген азаматтардың есімі енді бе­рілмейді.

– Жаңа заңның тағы атап өтер­лік қандай тұстары бар?

– Мәселен, енді бір тұлғаның аты мұрнынан тізгендей бір аймақта бірнеше рет қайталана кездесе бермейді. Бір өңірде Абай атындағы нысан үшеуден аспауы қажет. Алайда, осы жерге келгенде, қиындау: Қорғалжында Байтұрсынов атын­дағы мектеп бар екен, Ерейментауда Байтұрсынов көшесі бар екен, Бурабайда Байтұрсынов көшесі тағы бар екен делік. Енді Байтұрсынов атауы Сандықтауға берілмеу керек екен. Ертең біреу келеді ғой, «Шортандыда жетпіс мың халық бар, неге Байтұрсынов көшесі жоқ» деп. Міне, жаңа заңның өзінің осы тұсын жетілдіре түсу керек. Ол кезең де туады.

– Көрнекі жарнамаларда, ақпа­рат­тарда, көше, нысан атау­ла­рын­да қателіктер толастар емес. Заң­ның соңғы өзгертулері бұған не дейді?

– Алдымен мынаны айтайын: «Ономастика туралы» заңға өте көп ұсыныс түсті. Өйткені, «тілге де әркімнің бар таласы». Тұтынып отырған ортақ тіліміз болған соң. Ал, ономастика – сол тілдегі атау-лар, одан алшақ кете алмайды. Бұл заң Конституцияға сәйкес болғандықтан, қос Палата мақұл­дады. Енді Мәдениет министрі­нің айтуынша, әкімшілік-аумақтық бөлініске өзгеріс енгізіледі, «Тіл туралы» заңға да өзгеріс енгізіледі. Жаңа талап, жаңа заң басқа заңдар­мен сәйкестендірілуі тиіс. Біз осыны пайдаланып, «Тіл туралы» заңы­мыз­ды жетілдіріп алсақ, тамаша бо­лар еді. Соңғы заң аясында көп атау­ларды қате жазудан құтыламыз. Себебі, министрлік құзырлы орындар сарапшыларының қатысуымен елді мекен атауларының тізімін жа­сауда. Мұны ел Үкіметі бекітетін болады. Ал, кешеге дейін мұндай құ­жат жоқ болатын да, қателіктер жиі кездесетін. Мәселен, біреу «Қараой» десе, біреу «Қарой» дей­ді. Біреу «Сарытау» десе, біреу «Сартау» дейді. Мұның қайсысын дұ­рыс емес дей аламыз? «Қызығы» сол, біз әлі Кеңес өкіметі кезінде бекітілген орфографиялық сөз­дік­пен жүрміз. Енді осыны бекітіп алуымыз керек. Сонда көптеген жөн­сіздіктен, қателіктен тағы арылатын едік.

– Тәуелсіздік жылдарында шық­қан орфографиялық сөздік бар емес пе?

– Ол – Кеңес заманында­ бекітілген сөздік. Аз ғана өзгерту­лер қосылған. Одан талай сөз қолда­ныс­қа енгізілген жоқ па?.. Оларды қайда қоямыз?

– Елді мекендер тізілімі дайын бол­ғанымен, қателіктен толық арыла аламыз ба?

– Бұрындары жергілікті атқа­ру­шы орган, мәселен, Астана қаласы тілдерді дамыту басқармасы жарнамадан қатені көріп тұрса да, оған тосқауыл қоя алмайтын. Тек кеңес беруші деңгейінде ғана едік. Егер адамгершілігі бар кәсіпкер болса, қатесін түзер, ал, біреу айтады: «Сенің қандай қақың бар? Кәсіпкерлікті тексеруге мораторий жарияланды ғой. Мен өзім білем» деп. Мәселен, біреу компаниясына «Комек» деп айдар таққан. «Комек» емес «Көмек». Сен қа­зақ­сың ғой» деп айта қалсақ, де­ге­ні­нен қайтпайды. Ақыры, өзіні­кі­мен бекітіп әкетті. Өйткені, заң сол жағында. Енді өзгертулер мен толықтырулар енгізілген мына заңда көрнекі құралдарда бірінші рет қате жібергендер он айлық есеп­тік көрсеткіш есебінде, екінші рет қайталағандар жиырма, үшінші мәр­те тілді бұзғандар елу айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айып­пұлмен жазаланады. Жергілік­ті уәкілетті органға, яғни, Тілдерді дамыту басқармасына сондай құқық берілді. Осы заң күшіне енген 1 қаңтардан бастап, ономастикалық атау беруге мораторий тоқтатылды.
Заңның тағы бір ашықтығы, кө­шеге, нысанға атау берілетінінен бұ­рын алдын ала жергілікті басы­лым­ға жарияланады. Мұндай мүм­кіндіктердің алдыңғы заңда бол­ма­ға­нын атап айтқым келеді.

Асхат РАЙҚҰЛ