БІРЫҢҒАЙ ҚОР, ЗЕЙНЕТІ ЗОР

Зейнетақы қорларын біріктіргеннен, салымшыларға ешқандай қиындық келмейді. Бұрын ай сайынғы салымдары қалай жинақталып жатса, солай жинақтала береді. Бір шетінен зейнетақы қорларын басқарушы компаниялардың ішінде салымшылардың қаражатын өз қаражаты сияқты басқарғандар болған. Олардың бәрін реттеймін дегенше, бірыңғай қорға біріктерген жеңіл, басқаруы да оңай болады. Ал, қоғамда бұл дұрыс емес деп байбалам салып жатқандар — қолындағы майлы жілігінен айырылып қалған жеке капиталистердің ойнатып отырған куклалары. Оларға құлақ асудың қажеті жоқ. Бағытымыз дұрыс.

Соңғы кездері қоғамды мазалаған ең өзекті мәселе – зейнетақы қорларын біріктіру болды. Бір қызығы, қызу талқылаушылардың алдын халық емес, сарапшылар мен мамандар алды. Газет беттері соңғы екеуінің пікірлерін жарыса­ беріп те үлгерді. Кеңселерді шарлап, өз қорларына болашақ зейнеткерлерді тартып жүрген агенттердің барлығы жұмыссыз қалады деп уайымдап, тілге тиек еткен сарапшыларды оқығанымда, жағамды тістедім. Ол агенттер, бүгін зейнетақы қорларынан кетсе, ертең барып­ банктерге жұмысқа орналасады.­ Жеңілдің астымен, ауырдың үстімен жүретін мұндай мамандар елімізді зор болашаққа жетелей алмайды.

Ең бастысы, нағыз жұмыста, өндіріс орындарында жұмыс істеп жүрген адамдардың ертеңін ойлау керек. Олар – еліміздің жал­пы­­ ішкі өнімін көтеріп жүрген көрінбес майданның ерлері. Олар жұмыс жоқ деп, жеңіл машинаға мініп, қалада таксилетіп жүргендер емес. Өз күшіне сеніп, қолына сайман ұстаған бүгінгі күннің батырлары. Олар үшін ертең зейнетке шыққанда не дайындап отырмыз мем­ле­кет­ ре­тін­де? Еуропаның шал­да­ры мен кемпірлері зейнетке шық­қан­да, шет елдерді шарлап кетеді. Біздікілер Астанаға келіп тұ­ра­ ала ма?

Зейнетақы қоры туралы, оларды біріктіру мәселесі көтерілмей тұ­рып­ та қызу талқыланған болатын. Бұған жол ашқан да, еліміздегі өзін-өзі жұмыспен қамтамасыз етіп жүргендердің саны. Оларды кейбіреулер, жасырын жұ­мыс­сыз­дар­ десе, кейбіреулер өз­ін­-өзі жұмыспен қамтушылар дей­ді. Бұ­лардың саны аз емес – 2,9­ мил­лион­ға жуық. Бір елде жұмыс қолы ретінде экономикалық белсенді халық санын көрсетеді. Бұл сан елі­міз­де 8,5 миллион адамды құрайды. Сонда осы жұмыс істеу қабілеті бар, белсенді халықтың 35 пайызға жуығы өз басының қамында жүр. Бұлар кімдер? Базардағы адамдар, өз еркімен таксилетіп жүргендер, же­ке­ кә­сіп­кер куәлігін алып жұ­мыс­қа­ жалданып жүргендер және ор­та сынып бизнес өкілдері.

Бұлар зейнетақы қорына ақша аудармайды, салық төлемейді, сонда ертең зейнеттік жасқа жеткенде қай­тіп­ күн­ көреді? Зейнетақы қо­ры­ның­ алдында тұрған ең басты мә­се­ле – осы. Зейнетақы қорына қан­ша­ өзгеріс енгізсең де, өзін-өзі жұ­мыс­пен­ қамтамасыз етіп жүрген адамдарға жұмыс орнын ұсына алмайтын болсаң, мәселе шешілмейді. Оларды жұмыспен қамтамасыз ету үшін, жұмыс орындары ашылуы керек. Үдемелі индустриалдық даму бағдарламасы барысында жұмыс ор­ын­дары ашылып жатқан жоқ па деуіңіз мүмкін. Өз басым, оның ешқандай пайдасын көріп отырған жоқпын. Бағдарламадан бұрын ашылып жатқан жаңа өндіріс ор­ын­­да­­рын қазір қағаз бетіндегі ес­­еп­­тер­­­ге көшірдік бар-жоғы. Ол­ есептердегі өндіріс ошақтары атал­ған бағдарламаның арқасында бо­лып жатқан жоқ. Өз-өзімізді ал­да­ға­ны­мыз­ кімге керек?

Бүгін өндіріс орнын ашу деген – қиын іс. Рұқсат қағаз алатын бар­лық жерге бір бума құжат тап­сы­руың керек, айлап жауап күтуің керек. Бұл бюрократия мен шай ішкіштерді жөнге салмай, өндіріс саласында санды да сапалы секіріс жасай алмайтын сияқтымыз.

Жарайды, зейнетақы қорларын бі­рік­тір­дік делік. Бұл бірыңғай қор,­ жи­нал­ған­ қаражатты қайда са­ла­ды?­ Ел экономикасына ма, әл­де­ Аме­ри­ка­ның экономикасы­на­ ма? Зейнетақы қорларын бі­рік­ті­ріп,­ оны басқаруды шетелдік ком­па­ния­лар­ға беруді ұсынған Дү­ние­жү­зі­лік Банкінің көздеген мақсаты не? Ұлттық қорымыз сияқты, бұл қор­да­ жи­на­ла­тын­ қаражат (бұл ақ­ша­ аз­ емес, шамамен 16 миллиард­ АҚШ­ дол­ла­ры)­ Америка мен Еу­ро­­па­ның құнды қағаздарына сал­ған­нан не пайда?

Бұл туралы да жиі-жиі талқы­ла­­нып­­ тұрады. Неге еліміздің эко­­но­­ми­­ка­сына салмаймыз дегенде,­ экономикамызға сыймайды дейді мамандар. Әсіресе, еліміздің бас­­­ты­ қаржы саласын басқарып жүр­ген азаматтар. Сондықтан, оларды иге­ру­дің­ ең сенімді жолы шет ел­дік­ құнды қағаздарға салу деп көн­ді­ре­ді.­ Қазіргі таңда жеке мен­шік­ зей­нет­ақы­ қорлары, жи­на­­ған­ қа­­ра­жат­та­рының 87 пайы­зын­ еліміздің ішіндегі құнды қа­ғаз­дар­ға салып отыр (50 пайызы – мемлекеттік қа­ғаз­дар, 10 пайызы – банк­тер­дің­ де­по­зит­терінде, 27 пайызы – отандық ком­мер­циялық ұйымдардың құнды қағаздарында).

Осы тұрғыдан елімізге шетелдік тех­но­логияларды тарту бойын­ша,­ Қытайдың тәжірибесін қол­да­нуы­мыз­­ ке­рек.­ Ол­ар­ ва­лю­та­-алтын қо­­р­ын­­да­­ жи­нал­ған­ қаражатты құн­­ды­­ қа­ғаз­дар­дың нарығына­ са­лудың орны­на,­ шет­ ел­дік­ ком­па­ния­лар­ды­ са­тып­ ала бастады. Осы арқылы ол­ар­дың­ өн­ді­ріс технологиясын, бас­қа­ру­ тех­но­ло­гия­сын­ өз елдеріне көшіреді. Ма­ман­дар­ды­ үнемі сол өн­діріс ор­ны­на­ жі­бе­ру­ арқылы оқы­та ала­ды.­ Біз­ де­ осы­ бағытта жұ­мыс­ жа­сау­ы­мыз­ керек.

Негізі, біздің зейнетақы жүй­есі,­ Чи­ли­де­гі­ жүйеге қарап жа­са­­лын­­ған.­ Ал ол жүйені Чилиге ен­гіз­ген,­ Аме­ри­ка­да­ оқыған және Мил­тон Фридманның шәкірттері Чилидің «Чикаго балалары» деген либерал жастар тобы болатын. Содан бері Чилидің зейнетақы ре­формасы, Дүниежүзілік Банк пен­ Ха­лық­ара­лық валюта қоры та­ра­пы­нан­ кейіннен тәуелсіздік алған елдердің бәріне ұсынылып келеді. Мақсат – халықаралық қор нарығына арзан әрі ұзақ мерзімді қаражат шығару. Барлық зейнетақы қорлары, ва­лю­­та­-алтын қорлары, жоғары рей­тин­гі­ бар мемлекеттердің құн­ды­ қа­ғаз­да­рына немесе жоғары рейтінгі бар банктердің (бұл банктердің басым бөлігі америкалық және Еуропалық алпауыт банктер) де­по­зит­теріне салынады. Сосын ол­ банк­­тер, біз­ сияқ­ты­ мем­ле­кет­­тер­­дің­ банк­те­рі­нің шығарған құнды қағаздарына салады. Сонда олар өз ақшамызбен, өзімізді несиелендіріп отыр. Ең бастысы, біздің банктеріміз арқылы несие беріп, біздің адамдарымыздың пайдасынан үлес алып отыр. Тұтыным не­сие­ле­рін­ та­ра­ту­ арқылы, өз мем­­­ле­­­кет­­те­рі­нің тауарларын алуға сұраныс тудырып отыр. Тұтыным не­сие­ ар­қы­лы қандай тауарлар алып жатырмыз, техника сататын дүкендерге барып көріңіздер.

Зейнетақы қорларын біріктіру мә­се­ле­сімен бірге Норвегия үл­гі­сі­ де алға шықты. Норвегияда ха­лық­тың зейнетақы төлемдері мем­ле­кеттік зейнетақы қорына жи­на­ла­ды, кейін зейнетақы қорын біздегі сияқты мұнай қорымен бір­лес­тірген.

Елбасының берген тапсырмасы, осы бағытта әрекет жасау болса­­ керек. Егер ертең зейнетақы қо­рын­ біздің ұлттық қормен бір­лес­­тір­­сек,­ ертеңгі күні зейнеттік жас­қа шығатындарға лайықты зей­нетақы бере алатын боламыз. Сондықтан, жеке кәсіпкерлерді, ба­зардағыларды, таксидегілерді осы зейнетақы қорына тартуымыз керек. Бұл үшін базарлардың орнына, заманауи сауда-саттық орындарын ашып, базардағыларды сонда көшіру керек. Бұл бағытта облыстарда жұмыстар жүргізіліп жатыр. Екіншіден, такси саласын­ ли­цен­­зия­лап, лицензиясы жоқтарға так­си қызметін беруге тыйым салу керек. Осы арқылы «көлеңке экономикасында» айналымда жүрген қаражаттар жарыққа шығып, салық тө­ле­не­тін­ бо­ла­ды, адамдардың зей­нет­ақы­ са­лым­да­ры артатын бо­ла­ды. Бұл әрекеттер бастапқы ке­зең­де­ жұмыссыздар санын арттырады, сондықтан, біздің жұмыс орындарын ашуда қарқындылық қажет болады. Олар жұмыссыз қалады деп, жабық қазанды жабулы күйінде қалдыруға болмайды. Қиналсақ та,­ осы­ ба­ғыт­та­ғы жұмыстарды жөн­ге­ салып алуымыз керек. Бұл жұ­мыс нарығында бәсекелестікті де­ арттырады. Бұдан тек еліміздің өн­ді­рісі, экономикасы ұтады.

Зейнетақы қорларын бірік­тір­ген­нен,­ салымшыларға еш­қан­дай­ қиындық келмейді. Бұрын ай­ сайынғы салымдары қалай жи­нақ­та­лып­ жат­са,­ со­лай жи­нақ­та­ла береді. Бір шетінен зей­нет­а­қы қорларын басқарушы ком­па­ния­лар­дың ішінде, салымшылардың қаражатын өз қаражаты сияқты басқарғандар болған. Олардың бә­рін­ реттеймін дегенше, бірыңғай қор­ға­ біріктерген жеңіл, басқаруы да оңай болады. Ал, қоғамда бұл дұрыс емес деп байбалам салып жатқандар – қолындағы майлы­ жі­лі­гі­нен айырылып қалған же­ке­ ка­пи­та­листердің ойнатып отырған куклалары. Оларға құлақ асудың қажеті жоқ. Бағытымыз дұрыс.

Бекжан ДОСЫМ