…ӘЛЕМДІ КЕМЕМЕН АРАЛАЙМЫН

Қазақ елінің көк туын Солтүстік полюс пен Оңтүстік полюске тұңғыш қадаған қазақ азаматы кешегі жылғы Астана тойына «Тілеп-қобыз» сарайын тарту еткен. Енді сарайдың ішін күмбірлеген күй мен әсем әнге толтырды. Ақпанның екісінде «Көк түркілер» ансамбльі мен «Қобыз» квартеті «Мәңгілік сарын» атты концерт қоймақ. Музыкалық кештің ерекшелігі сол – мұнда өнерсүйер қауым алтыншы ғасырдағы қыпшақ домбырасының, Әл-Фарабидің қолымен жасалған әл-канунның және Тілептің екі ғасырдан аса тарихы бар нарқобызының үнін ести алады. «Бұрынғы кештерден өзгерек» кештің алдында газет тілшісі Сапар Ысқақовпен әңгімелескен еді…

Астанадағы алғашқы элиталық үй

– Сапар Ысқақұлы, өз ұлтыңыз­дың атын Антарктида мен Аркти­каға айшықтаған қазақсыз. Сон­дықтан, ғұмыр жолыңыз бәріне қызық. Кешегіңізге бір ауық үңі­лелікші.

– …Қарағандыда политехникалық институт деген болды. Жалғыз оқу орны-тұғын сондағы. Біз оқыған кезде онда жеті-сегіз факультет бар еді. Соның ішіндегі ең маңыздысы – құрылыс. Мен 1959 жылы түсіп, 1965-те бітіріп шықтым. Еңбек жолым үй құрылысы комбинатынан басталды. Сосын еліме – Арқалыққа оралдым. Тәуелсіздігімізді алғанша құрылыстың әр саласында болдым. Зауыттарда, фабрикаларда… Тоқырау жылдар басталды ғой. Құры­лыс мамандығы Арқалыққа керек болмай қалды. Сол кездері Зайсанда зілзала болып, шығысқа жол салдым. Жер сілкінуден зардап шеккен үйлерді қайта тұрғызуға қатыстым…

Астана Арқаға көшісімен, бар аңсарым да осында ауды. Көзімді ашқаннан құрылыста емеспін бе?! Елорданың осы саласының дамуы-на барымды салғым келді. Содан бері бас қаланың құрылысында қолтаңбам қалды, маңдай терім сіңді.

Астанадағы алғашқы элиталық үйді сегіз айда тұрғыздық. Сарыарқа мен Бигелдинов көшелерінің қиылысындағы елу төрт пәтерлі тоғыз қабатты ғимарат. Ол кезде Казакова деп аталған әлгі көше. 1998 жылы ондай үй жоқ еді. Ол үйге ылғи депутаттар, министрлер қоныстанды. Сол кездегі Премьер-министр Нұрлан Балғымбаев кірді. Ол үйді салуды менің құрылыс компаниям тендерден ұтып алған еді. Содан кейін Қабанбай көшесіндегі №17 гимназияның жанында отыз алты пәтерлік «Ақорда» деген үйді салдық. Бес қабатты. Ақбұлақ шағын ауданында үш үй тұрғыздық. Уәлиханов пен Абай көшесінің қиылысындағы алты қабатты үй, бір мейрамхана біздің қолдан өтті. Ұзын саны он шақты тұрғын үй мен бірқатар кеңселік ғимарат тұрғыздық.

– Өнерге, мәдениетке демеу­ші­лі­гіңізді, қолдауыңызды құлағы­мыз жиі шалады. Әсіресе, жетім бала­ларға баспана жағынан жа­са­­ған қамқорлығыңыз көптің ри­­за­­лы­­ғын ту­дырды. Төл дініміз бі­реу­дің әжетіне жараған жақ­сы­лы­ғыңды жария етпеуді бұйы­рады. Десе де, қамкөңіл жет­кін­шек­те­рімізді қалай қуант­қа­ныңызды әңгімелеп берсеңіз.

– Бірде КТК телеарнасынан бір бағдарламаны байқап қалдым. Зер салып көрсем, тілші «қазақтың балалары Америкаға, Голландияға, басқа да алыс-жақын шет елдерге сатылуда» деп, дабыл қаққандай шырылдап жатыр. Қаным қайнап кетті. «Сонда біз кім болғанымыз? Болашағымызды шет елге ақшаға сатып жатсақ… Құлдыққа түскеніміз бе?» деп ойладым. Ол кезде қала әкімнің орынбасары Төлеген Мұхамеджанов еді. Салып ұрып бардым да, бір отбасылық жетім балаларды асырап алатынымды айттым. Ол мені қолдады. Сосын құзырлы орындарға барып ниетімді танытсам, «пәлен құжат керек, түген құжат керек, анда бар, мұнда бар» деп, миымды ашытты. Көңілім пәсейіп, ренжідім де, кетіп қалдым.

Көп ұзамай бір кісілерден Астанадан шеткерірек жетім балалардың ауылы барын естідім. «SOS Киндердорф» қалашығы» деп аталады екен. Директоры менің ұсынысыма қатты қуанды. «Өзге елдің азамат­тары бізге он екі үй салып берді, бірақ, келіп жатқан балалар көп, сыйдыра алмай жатырмыз» деді ол. Үйлерді аралап көрдім. Расында, бәрін шет елдің азаматтары салған. Австрия, Швейцария, Германия мемлекеттерінің атымтай жомарттарының айдаладағы біздің қарадомалақтарға қайырым­дылығы… Қатты намыстандым.

«SOS Киндердорф» деген – халықаралық қор ғой. Әлемнің қолы ашық азаматтарынан түскен ақшаға әр елдің жетімдеріне арнап үй тұрғызады екен. Қордың Қазақстандағы төрайымы – Сара Алпысқызы. Аралап жүргенде көрдім, германиялық бір азамат таза өз қаражатына бір үй тұрғызып бе­ріпті. Маған «Шетелдің азамат­тары біздің жетімдерімізді аяп үй салып жатыр. Неге біз өз азамат­тығымызды көрсетпейміз осындайда?» деген ой келді. Сөйттім де бір үй салып бердім. Директоры тағы бір үй салып беруімді өтінді. Жер­ге тастай алмадым. Екінші үйді са­лып бердім. Екі үйге екі от­басын кір­гіздік. Сегіз баладан, он алты баланың екі анасы бар. Барлық шығыстарын қалтамнан көтермекке бір үйді толық өз құ­зы­ретіме алдым. Бес жыл бойы қо­лым­нан келген көмегімді аямадым. Тамағы, киімі, оқу құралдары менің мойнымда болды. Енді ол балалар өсті, жетілді, үй болды. Олардың орнына басқа балалар келді. «Әке, ата» деп шақырып, сыйлап тұрады. Лагерьлерге жолдама алып беріп, сый-сияпаттарымды әлі жалғастырып тұрамын. Алайда, бұл бастама жалғасусыз қалды.

«Тілептің атын тірілтсем деп ем…»

– Сапар Ысқақұлы, ендігі әңгі­мені Тілеп қобызшыға бұрсақ. Тілепті он сегізінші ғасырда бақсы бол­ған, қобызшы болған дегенді әр жерден естіп қалмасақ, нақты де­ректерді жұрт біле бермейді. Алай­да, ақын Несіпбек Айтұлының «Ті­леп – Сарықыз» поэмасының не­гізінде Алмас Серкебаев жазған балет қойылымы біраз жайтты аң­ғар­тады… Сол Тілепті сіздің баба­ңыз деп білеміз.

– Қазақтың тарихында қобыз­шылар көп болған. Бірақ, олардың артынан қалған мұра өте аз. Өйт­кені, ол кезде нота, жазу, сызу бол­ған жоқ. Ауыз әдебиетіміз бай бол­ғанымен, музыкамыз заман тезінен мүжіліп, көпшілігі ұмытылып қал­ған. Әсіресе, қобызшылардың құн­ды дү­ниелерін бүгінгі буын біл­мейді. Мәселен, Қорқытты бі­реу ал­тыншы, біреулер жетінші ғасыр­да жа­саған дейді. Қорқыттан Ті­леп­ке келейік, ол он сегізінші ғасыр­да өмір сүрген. Қазір екі жүз алпыс жыл болды туғанына. Беріректе өмір сүргенімен, оның да туындылары жоқтың қасы. Осындағы Қазақ ұлттық өнер университетіндегі қобызшы Әлқуат Қазақбаев бастаған зерттеуші мамандарынан Тілепті зерттеуін сұрандым. Олар Торғайға барып, біраз жұмыс жасады. Аз-мұз деректер тапты, оны өңдеді. Содан үш күйін жаңғыртқандай болдық. Бірақ, Тілептен қалған өлең-жырлары уақыттың қатпарында қалып, ұмыт болған.

Енді Тілеп сияқты қанша қобыз­шы беймәлім қалпында. Қыпшақ­тардың арасындағы қобызшылар ше?.. Тарихқа үңілсек, Қорқыт пен Тілептің ортасында Қойлыбай деген бақсы болған. Аңызға сүйенсек, Қойлыбайды да, оның қызы, Тілептің сүйіктісі Сарықызды да ел бақсылығы үшін жазым қылыпты. Қойлыбайды да зерттеу-ге әлгі мамандарды Жезқазғанға жібердім. Дәнеңе таба алмай келді. Өйткені, кеңес өкіметі қобызды тұншықтырды ғой, «ескінің сарқыншағы» деді, басқа деді, сосын біздің қобызшыларымыздың есімі де, мұрасы да сонша жылда-ақ санамыздан ысырылып бітті.

Тілептен кейін Ықылас келе­ді. Бүгінде қобызшылар көп қой. Бірақ, менің білетінім, үш қобызшы – Қорқыт, Тілеп, Ықылас. Ықылас­тан мұра жетерлік. Берідегі он тоғы­зыншы ғасырда өмір сүрген ғой, тіпті, жиырмаға дейін келеді.

– Елбасы Нұрсұлтан Назар-баев келіп, салтанатты жағдайда ашқан «Тілеп-қобыз» сарайын тұрғызуға не түрткі болды?

– Бүгінде Тілептен қалған «Толғау», «Алламжар» және «Бақсы» күйлері кең тарады. Соң­ғы­сы «Мәңгілік сарын» атты алтын қорға енген. Мен Тілептің бесінші ұрпа­ғымын. Тектен тартылса керек, қобызда ойнамағыныммен, жалпы, музыканы жаным сүйеді, түсінем. Тілептің атын тірілтсем деп, біршама игі істер атқардым. Мәселен, 2005 жылы қазақтың әнде­рінен халықаралық байқау ұйым­дастырдым. Оған Төлеген Мұха­меджанов қолғабыс етті. Алпыс елдің өнерпаздары қатысты. Бұл шара үш жыл қайталанды. Қазы­лар алқасының төрағасы Ақсе­леу Сейдімбек болды. Сол Ахаң марқұм бірде маған: «Сапар, сен неге қобыздың мерейі үшін үлкен концерттік зал салмайсың? Карнеги, Принц Альберт секілді атың қалады ғой» деді. Нью-Йорктегі «Карнеги-холлды» меңзегені ғой. Карнеги – сол сарайды салдырған кісінің есімі. Ал, Лондонда «Роял Альберт-холл» деген бар. Альберт – королева Викторияның күйеуі. Қырық екі жасында қайтқан. Виктория сексен екі жасқа дейін өмір сүрген. Сонда қырық жыл қаралы киіммен жүрген ғой. Күйеуі өліп, қырық жыл қаралы киімін тастамаған әйел бар ма бүгін?..

Принц Альберт меценаттардың қаражатына сарайды өзі бастап салдырған екен. Сегіз мың адам еркін сиятын Еуропадағы, тіпті, әлемдегі ең үлкен концерттік зал. Сонда концертте отырғанымда байқадым, партердің тең жартысы бос. Далада билет таппай жүрген жұрт сабылысып жүр. Сөйтсем, сарайды салуға қаржы қосқан азаматтардың орны екен. Ол орындарға билет ешқашан сатылмайды. Тек соларға тиесілі…

Айтайын дегенім, мен тұрғызған концерт сарайына «Сапар» емес, «Тілеп-қобыз» деп айдар тақтым. Маған еш атақтың керегі жоқ. Тек қобыздың аты қалса, Тілептің аты қалса болғаны.

«Қобызды Еуропаның көгінде күңіренттім»

– Карнеги, Альберт дегеніңізден есіме түсіп отыр, бірнеше жыл бұрын Еуропаның төріне қазақ­тың ұлттық аспаптарын ойнат­қаныңызды ел аңыз қылып айтады…

– Әлгі «Роял Альберт-холлдың» сахнасына ғой, қобызды ең алғаш шығардым. Сонда залда отырған жергілікті қандастарымыз «Біздің қара қобызымыз бен домбырамыз Еуропаның да төріне шығатын күн туыпты ғой» деп жылапты. Бұл – тарихта тұңғыш болған уақиға. «Роял Альберт-холлдың» төрінде қобыздың күңіренуі деген жүрегі қазақ деп соққан қай-қайсымыздың да мақтанышымызды тудырады. Оркестрдің бірінші қатарында қобыз, жетіген, домбыра, сазсырнай ойнады. Одан кейін Лондон симфониялық оркестрінің әртістері мен қазақ симфониялық оркестрінің ұжымы өнер көрсетті. Қазақстандық әртістерді бастап барған – белгілі скрипкашы Марат Бисенғалиев. Оның артында Финляндияның хоры шырқады. Қазақ елінен де тыңдармандар болды. Бұрынғы мәдениет министрі Дүйсен Қасейінов болды. Ол скрипакада ойнаймын деп, біз жібермей, қызық болғаны бар…

– Айтқандай, Тілептің атын­дағы қор да іргелі істерге демеуші болды емес пе?..

– Тілептің атында қор бар, екін­ші ақпанда өнер көрсететін қобыз квартеті бар. Қор мәдение­тімізді көтеруде біршама жұмыс­тар ат­қарды. Лондонда үш кон­церт қойыл­ды осы қордың қолдауы­мен. Оған қазақтың жиырма бір ұлт­­тық аспабын алып бардық. Ағыл­­шынның белгілі композиторы Карл Дженкинске музыка жаз­дырдық. Өйткені, қазақтың әуе­нін сол қалпында алып барсақ, шетел­діктер оны қабылдай алмауы мүм­кін. Карл біздің туындыларды еуро­палық стильге жақындатып жазды. Концерттің миллионнан аса таралыммен дискісі шықты. Ол дүние жүзіне сатылды. Бірақ, Карл Дженкинс ол дискіні Ресей мен Қазақстанға саттырмады ғой. Өйткені, бағасы тым қымбат. Ешкім алмайды. Сосын қарақшылық жолмен тарап кетуі әбден мүмкін. Дис­­кі­ні басқан SONY BNG компа­ниясы маған алтын диск әкеліп берді. Алтын дискіні Қазақстаннан үш-ақ адам алдық: Президент Нұр­сұлтан Назарбаев, мен және Марат Бисенғалиев.

Әлгі, қазақтарды келемеждеп, «Борат» деген кино түсірген Саша Барон Коэн деген сайқымазақтың ағасын тауып алып, қазақтың музыкасын жаздырдым мен. Ол топтаманы «Зере» деп атадым. Зере деген Абайдың әжесі ғой. Сол «Зере» де­ген атпен Лондонда екін­ші концертті қойдым.

Қордың ұйымдастыруымен осы Астанада, Алматыда, түу Токиода бір концерт қойдық. Жапондар біздің өнерімізге басын иді ғой сонда. Сосын «Тілеп» қобыз квартетін Австралияның Сиднейіне жібердім. Испанияға жібердім, Мадрид, Барселонада болды.

– Бізді «Тілеп-қобыз» са­райын­дағы «Көк түркілер» ан­самблінің аты да, аспаптары да қызықтырды…

– Иә, осы жерде бір нәрсені айта кетейін, жұртшылық «Тілеп-қобыз» сарайындағы мейрамхана, қонақ үй және бизнес орталығынан шошымауы керек. Өйткені, олар ортадағы концерттік залға қызмет етеді, қолдайды, қоштайды. Қазіргі жағдайда концерттік зал өзін-өзі алып шыға алмайды. Концерттік зал болған соң, ол бос болмауы ке­рек қой. Сосын ансамбль құрдым. Он екі адамнан тұратын «Көк түр­кілер» деген. Себебі, әу бастағы тамы­рымыз түркілерден тарайды ғой. Түркілердің түп мекені Моң­ғолияның Алтай аймағы. Алтыншы ғасырда «көк түркілер» деп аталған. Ал, бұл ансамбль ұлттық өнерімізді насихаттайды.

Музыкалық аспаптарымызға келсек, алтыншы ғасырдағы қыпшақ дом­бырасының көшірмесі бар біз­де. Әл-Фарабидің қолымен жа­сал­­ған әл-канун­ның көшірмесі бар. Бұл ас­пап арабтың ұлттық аспа­­бына айна­лып кеткені қашан. Түп төркіні біздікі екені ақиқат. Соны­мен қатар, Тілептің қобызы бар.

Құрылғанымызға екі ай толған жоқ. Десе де, екі концерт беріп үлгердік. Енді екінші ақпанда үлкен бір концертке дайындалуда ансамбль. Айта кетерлігі, Алматыдан «Ер Тұран» ансамблін шақырдым. Құрманғазы консерваториясының түлектері. Өте талантты жігіттерден жасақталған.

Петербордан басталған сапар…

– Әлемді аралауға қалай аңса­­рыңыз ауды? Ең алғашқы сапа­рыңыз қай елден басталды?

– Қарағандыдағы политехни­калық институтта оқып жүргенімде неміс ұлтынан Александр Мель есімді мұғаліміміз болды. Сондай талантты, дарынды, сауатты архитектор еді. Сол бізге дүниежүзінің «жеті кереметі» туралы қызықтырып әңгімелер айтатын. Соны көрсек, барсақ деп армандадық біз.

…Менің алғашқы сапарым Ленинградтан басталды. Қазіргі Санкт-Петербург. 1962 жылы, сту­дент кезім. Көргім келіп, арнайы бардым. Өзі сондай сұлу қала. Дүние жүзінде мұндай қалалар аз. Қала­ның сұлулығын Парижбен, Венамен салыстыруға болады. Көбісі ІІ Ека­теринаның тұсында салынған тарихи ғимараттар. Алтын да, күміс те бар сарайларының бедерінде. Италиядан, Германиядан білікті деген сәулетшілерді жұмылдырған. Бұл қаланы салуға өте көп ақша жұмсалғаны көрініп тұр. Бірақ, сол тұста Ресейдің басқа өңіріндегі халық өте кедей тұрыпты. Осы сапа­рым­нан кейін, 1971 жылы Египетке жолым түсті. Онда да тұнған тарих. Күллі тарихтың бастауы деуге лайық. Гректер әлемдегі жеті кере­меттің біріне ие ғой. Ол – пирамида. Ал, басқа ғимараттарының бәрін сегізінші керемет деуге лайық. Египетке бұдан кейін екі-үш рет бардым. Түгел араладым десем де болады. Біздің дәуірімізге дейін екі жарым мың, төрт мың жылды қамтыған жәдігерлері қызық­тырмай қоймайды. Малиде Томбукту деген қала бар. «Томбуктуды көрмеген – Африканы көрмегені» деген мәтел бар.

Түйгенім, әр елдің мақта­нары, айтары, берері бар. Мәселен, Америкаға барсаңыз, Мексиканың жері қызықтырады. Онда Майя тайпасы тұрған. Тілдері де, өңдері де бізге жақындайды. Әуелде, төрт мың жыл бұрын Алтайдан көшкен халық қой. Перу!.. Онда Инктер тұрған. Инктер империясы. Олар да түрлері, мәдениеті жағынан бізге аздап тартады. Бірақ, майялар бізге жақындау. Осы екі мекенде өте көп тарихи жәдігерлер, ғимараттар қалған. Перуде Мачу-Пикчу деген таудың үстінде қала бар. Әлемдегі барлық саяхатшылардың арманы. Мачу-Пикчуды көрген адам жи­һангез болып саналады, ал көрме­гендер қанша елді араласа да, жай ғана туристер санатында.

…Осы уақытқа дейін жүзден аса елге табаным тиді. Оның ішінде мақ­танып айтарым, Оңтүстік полюске барып, Қазақстанның туын тіктім. Сосын Солтүстік полюске барып Қазақстанның туын, Астана­ның туын қатар қададым.

Әр мамандықтың шегі болады ғой. Мәселен, қаламгер өмірінде көкейіндегісін толық жазып кетсем дейді. Альпинистердің бас мұраты – әлемдегі ең биік таудың шыңын бағындыру. Сегіз мың шақырымдық он төрт биік тау бар. Оның сегізі мына Гималайда. Альпинистер соның он екі, он төртінің шыңына көтерілсе, нағыз альпинист. Кез келген спортшы Олимпиада немесе әлем чемпионы болғысы келеді. Сол сияқты жиһангез де Оңтүстік полюс пен Солтүстік полюстің арасын жалғаса, өз биігіне шыққаны. Мен ұшақпен дүниежүзін аралап шықтым. Ендігі мақсатым – әлемді кемемен кезу.

– Жиһангез өмірінде қауіп пен қатерге де жиі тап болып жатады. Сіз де ұзақ сапар кезінде қиын­дық­тарға кездеспей қойма­ған боларсыз?

– Әрине, қызығы да, машақаты да аз болмайды ғой. Мәселен, кос­мостың басталатын жері, жиырма екі шақырым аспан төріне – стра­­тосфе­раға көтерілдім. Отыз метр теңіз тереңінде болдым. Бұ­лар қор­қынышсыз болған жоқ. Оң­түс­тік полюстегі сапарымыз он алты күнде біту керек еді. Біз жиырма төрт күн жатып қалдық. Астымызда үш шақырым мұз. Кәдуілгі ша­тыр­­дың ішіндеміз. Сырттағы ауа­ның тем­пе­ратурасы отыз жеті, қырық градус төмен. Ішінде он жеті, жиырма градус минус. Онда тек жел­тоқсан айында ғана баруға бола­ды. Сол отыз күннің ішінде дүние жү­зінде елу-ақ адамға баруға рұқсат. Соның ішіне ендік қой. Уақыттың күн, түн екенін сағатқа қарап қана білеміз. Өйткені, үнемі жарық.

Меніңше, айтар едім, адамның бәрі бірдей. Тек ұлты, тілі, діні бөлек, мәде­ниеті бөлек. Бірақ, ойы, ісі бірдей. Жер деген планета ғой. Яғни, бір үй. Бір үйдің ішінде елу-алпыс адам тұрамыз. Шартты түрде. Ал, олардың арасында қамал тұрғызып қойсақ, не болды? Мысалы, Антарктида – ешқандай елдің меншігінде емес. Антарктида – бәріміздің жеріміз. Ешкім оған иелік жасай алмайды. Онда адам­ға еш құжаттың, кедендік бақы­лаудың керегі жоқ, бәрі тең құқылы. Бәріміздің бас сұққанымыз бір шатыр. Жиырма төрт күн бойы он алты елдің өкілі тұрдық. Қырық-елу адам­даймыз. Он адам ғана полюсқа бар­ды, қалғаны басқа жаққа…

Артық қадам жасай алмайсың онда. Бір шақырым ұзасаңыз, сізді еш­кім таба алмайды. Айналаның бә­рі көбік секілді аппақ болып ке­те­ді. Ас­пан да, жер де, ауа да ап­пақ сүттей. Үш метр қашықтағы сұл­ба кө­рін­­бейді. Қажетті жерлер­ге баратын жолдарға жалаушалар қойыл­­ған. Содан ұзамаймыз. Еш­­кім еш­­қайда кете алмайды. Байланған бұ­зау сияқты отырамыз. Екі мың шар­шы ша­қырымға дейін тірі жан жоқ. Тек рациямен ғана сөйлесеміз…

«Жиырма бірінші ғасырда соғысу – ұят»

– Сапар Ысқақұлы, әлемнің жүзден аса еліне сапарладыңыз. Мәдениетімен, дәстүрімен, тір­ші­лігімен таныстыңыз. Сонда не түйдіңіз?..

– Бір планетаның тұрғындары бір үйдің баласындай тату болу керек. Соғыспай, қырғи қабақтаспай, бір­лікте ғұмыр кешкені жақсы. Ше­ка­­ра, паспорт деген болмағаны дұ­рыс. Менің­ше, түбі бәріміз бір ғана тілде сөй­лесуіміз керек. Ол қы­тай­дың тілі ме, ағылшынның тілі ме, қазақ­тың тілі ме… – бәрібір. Бір-ақ ва­люта айна­лымға енсін. Тарих та қатар қат­талғаны жөн. Бірақ, әр ұлт өз дәстүрін, мәдениетін, тілін сақ­та­сын. Аме­рикаға тұрғың келе ме, тұр. Гер­манияда тұрғың келе ме, тұр. Не­міс­тер Қазақ­станда тұрғысы келе ме, тұрсын. Міне, түбі, бәлкім екі жүз, үш жүз жылдан кейін осылай бо­ла­ды. Глоба­лизация, әлемдік глоба­лизация бұл.

Мәселен, біз осыдан елу жыл бұ­­рын өзге елмен араластық па? Жоқ. Қазір ше? Біреу Лондонда, бі­реу Бейжіңде, біреу АҚШ-та оқып жатыр. Қазір дін жолын­да бірі­мен бірі қырылып, соғы­сып жатыр. Бұрынырақта бір-бірі­міздің жерімізді тартып алып, түсі­ніс­пеу­ші­лікпен соғыстық. Ал, жиыр­ма бірінші ғасырда соғысу – ұят. Біз­дің ғылымымыз, біліміміз сондай жоғары. Сөйтіп отырып, соғыса­мыз. Білімсіз, ұлтсыз, цивилизация-дан жұрдай адамдар соғысады. Арабтарды айтайын, бәрі жабылып Меккеге барады, үйлеріне келіп, бір-бірінің мешітін жарады…

– Өзге елге қыдырыстап қайт­қан­­дар «туған жерге жетпейді екен, то­пырағымды сағындым» деп, ағы­нан жа­рылады. Сіз не дейсіз?

– Қазақстанның Жететін жерлер бар кереметтеріне. Бір-екі жыл тұрып, көріп қайтатын елдер көп-ақ. Бірақ, өзге елде қалып қоймас едім. Мысалы, мен Парижде тұрғым келеді. Екі-үш жыл ғана. Мәдениетін, тілін, дәстүрін үйрену үшін. Жапония да қызықтырады мені. Бірақ, өзге елде тұрақтап қалу мүмкін емес. Өйткені, біз туған жерімізге әбден үйренгенбіз ғой. Мүмкін, бұл да қалар жүз жылдан кейін.

– Сапарларыңыз кезінде Қа­зақ­станды, қазақ ұлтын білмей­тіндер көп шығар?..

– Көп. Қазақты көп мемлекеттің тұрғындары білмейді. Бірақ, білді­реміз. Әсіресе, Америка елдері мүлде білмейді. Еуропа аумағы аз-маз біледі. Неге білмейді? Өйткені, олардың білімі төмен. Африкадағы елдер білмейді, сауаттары жоқ. Ал, біздің қазақтар сауатты. Енді ауыл­дағы шалдар Боливия деген елді білмеуі мүмкін. Қазақстанды біл­мейтін шетелдіктер сол қарт сияқты ғой.
Мен қайда сапар шексем де, туы­мызды алып жүрем. Үлкен емес, қолға ұстауға ыңғайлы кішкенесін. Барған жұртым естелікке алып қа­лып жатады оны.

– Ал, сіз не нәрсе алып қайта­сыз?

– Менің жинайтыным ылғи му­зыкалық аспаптар еді. Енді тарихи жәдігерлерді жинауды бастадым. Әзірге қолымдағы құнды дүнием – алтыншы-жетінші ғасырлардағы қыпшақтың қанжары. Моңғолиядан әкелдім.

– Әңгімеңізге рахмет, аға! Са­па­рыңыз үзілмесін!

Асхат РАЙҚҰЛ