Қазақ әдебиеті ескіліктің көлеңкесінде қалған

Қоғамда жаңаша ойлайтын, өзіндік пікірі мен ойымен, бастамаларымен санаға серпін беріп жүрген жастар бар. Солардың бірі – біздің бүгінгі кейіпкеріміз Садық Шерімбек.
Садық Шерімбек – «Intellect Incubator» қоғамдық институтының құрылтайшысы және атқарушы директоры. «Айта бер» танымдық блог тұғырының негізін қалаушы. Astana Internet Forum’12, TECHNOLOGYx конференцияларының бастамашысы және үйлес­тірушісі. Блогер, аудармашы, медиа тренер, бірқатар білім беру жобаларының авторы.
Таяуда «Жүз» атты кітабын шығарып, ел аузына іліккен замандасымызды ерекше ойлары үшін әңгімеге тартып, ой бөлісуді жөн көрдік.

– Сіз бір кітап шыға­рып, дүркіретіп таныс­тырылуын өткізіп келесіз. Кітаптың сатылу бағасын 4000 теңге деп белгілепсіз… Ал елге танымал кәсіби жазушылар шығарған кітабын 2000-ға да сата алмайды. Неге?
– Иә, мен де қазір өз замандастарымыз арасында кітап шығарып, бірақ кітабын 2000 теңгеден қымбатқа сата алмайтындарды көріп жүрмін. Бұл – менеджмент пен дұрыс маркетинг болмағаннан. Негізі, қазір қазақ қоғамында 2000-2500 теңгелік кітап болмағаны дұрыс. Онсыз да жазылып жатқан кітаптар көп емес қой. Және автор оны сонша еңбектеніп жазып жатқаннан кейін, олар өз бағасын тиісті деңгейде қоюы керек. 4000 теңге деген қазіргі уақыт үшін дұрыс баға.
– Оны неге сүйеніп айтып отырсыз?
– Алматыда Бақытжан Бұқарбай деген за­ман­­дасы­мыздың «Amal­books» компаниясы әлеу­меттік сауалнама жүр­гізген. Нәтижесінде қазір­гі оқырман оқығысы ке­ле­тін кітаптар 200-250 бет көлемінде және оның баға­сы 3500 бен 4500 тең­ге аралығында деген қоры­тынды шығарған.
Негізі, жазушылар әлеу­­меттік зерттеулерге сүйеніп ізденуі қажет. Қазақ ешқашан әдебиетте жаман болған жоқ. Қазақ­тың әдебиеті салыстырмалы түрде мықтырақ болды. Қазіргі әдебиеттен де алатынымыз көп. Бірақ Дидар Амантай ағамыз айтпақшы, «Қазақ әде­биеті әлі күнге дейін Әуезовтің шекпенінен шыға алмай жатыр». Бізге, сөз жоқ, мобилизация керек. Әдебиет саласына реформа қажет. Ал байқасаңыз, бізде әлі кеңес өкіметінен қалған жазушылық жүйе сақталып отыр. Ол қартайып кеткен. Ке­ңес заманының бір артық­шылығы жалпы жазатын аудиторияны игеріп отыратын. Ал біздің сол кезден қалған буын өкілдерінің жасы ұлғайған. Олар бер­гі буынды игере алмай отыр. Қаламгерліктің өзін, меніңше, футбол­дағыдай лига-лигаға бөліп тастауға болады. Жастардың, орта буынның, үлкендердің лигасы деп. Қазір уақыт бұрынғыдай емес. Бізге аудиторияны, оқыр­манды, қоғамды көбірек зерттеп, біліп алу керек.
Байқасаңыз, қазір жастар­дың шығармалары газет арқылы да, кітап арқылы да танылып жатқан жоқ. Олардың бәрі интернетте, әлеуметтік желілерде жүр. Ал онымен танысып отырған кім бар? Ешкім жоқ. Үлкен буын ішінде өзінен кейінгі келе жатқан қаламгерлерді іздеп, оқып, пікір айтып жатқандар да жоқтың қасы.
– Сіз шығарған кітап көркем шығарма емес. Бірақ оған үрке қара­ғандар көп және кейде «жазушының шаруасына араласып несі бар, өз ісімен айналыспай ма» деген пікірлер айтылуда.
– Блогерлер жұмыс істей бастағанда да журналис­тер тарапынан сондай қауіп болған. «Бұлар біздің нанымызды тартып алып жатыр» немесе «блогерлер ешқашан журналист бола алмайды» деген әңгімелер айтылды. Рас, блогер журналист бола алмайды. Бірақ, екеуінің жауапкершілігі екі түрлі. Екеуінің арасындағы бәсекені қою керек. Бір шындық: блогерлік пайда болуы журналистика дамуына елеулі ықпал етті. Бұрын интернетке үрке қараған журналистер блогерлердің инструменттерін игеру арқылы кәсіби жағынан өсті. Журналистерге ол пайдалы болды.
Қазір, байқасаңыз, жалпы интернеттен хабардар, жазуға талпынысы бар адамдардың кітабы өтіп жатыр. Қандай атақты, тіпті мықты болса да кәсіби жазушылардың кітабы олай өтпейді. Демек, бұның да кәсіби жазушылыққа пайдасы болады. Қазір бір-екі жыл жазушылар біздің «дарақы әдебиетімізбен», «көше әдебиетімен» күресе бастайды. Бірақ күресудің, пікірталастың нәтижесінде бір ақиқат көрініп шығады. Содан олар ең болмағанда «Мыналардың технологиясы жақсы екен» деген ұйғарымға келеді. Олар бізден технологияны алады, интернет жазушылар олардан форма алады. Біз кәсіби жазушы болып кетпейміз, жазушылар интернет маманы болып кетпейді, бірақ ортада жақсы тәжірибе алмасу болып, алдағы бес жыл ішінде Қазақстанда жазушылық саласы жаңа технологиямен дами бас­тайды. Біз кәсіби авторларды көбірек оқи бастаймыз. Айтпады демеңіз.
– Адамның дамуына, жігерленуіне ық­пал ете алмайтын намыс намыс емес шы­ғар. Сіз­дің шығарып отыр­ған кітабыңыз жазу­шы­­лардың намысын жанып, қамшылап, олардың заманға икемделіп өзге­руіне, дамуына түрткі болу амалы ма?
– Кітаптың мақсаты тек қана тәрбиелеу емес. Кітап әртүрлі фактор беруі мүмкін. Біреуі махаббатты, шынайы жақсы көруді түсіндіреді, біреуі қамшы секілді оятады, біреуі кәсіпті қалай жасауды үйретеді.
Менің кітабымның миссиясы жай ғана қоғамда өзге ойдың да болатынын, барлық нәрсеге біржақты қарамай, әр құбылысқа сыни пайыммен, объективті түрде қарау керектігін үйрету. Кез келген нәрсені сынауға болады. Абсолютті дұрыстық жоқ. «Ол пәленше ғой, соның деңгейіне жетіп алу керек», «сондай жасап алып барып пікір айт» дегенді қойған дұрыс. Өйткені адамның тым болмағанда тұтынушы, оқырман ретінде пікір айтуға хақысы бар.
– Зерттеулерге сүйенсек, қазір қандай кітаптар оқылады?
– Халықтың дерті қандай болса, оқитын әдебиеті де сондай болады. Қазір көпшіліктің несиесі, қа­ры­зы бар, сондықтан кә­сіпкерлік әдебиет оларға дәл уақытында келді. Халық қазір осы тақырыпта оқып жатыр. Сұраныстағы екінші тақырып – діни әдебиет. Шығып жатқан қазақша кітаптардың жартысынан көбі – діни әдебиет және олар сатылып жатыр. Одан кейін ғылыми-фантастикалық шығармалар, психология­лық жазбалар сұраныста.
Бірақ кім техниканы мең­герген, солар «тауарын» өткізіп жатыр. Қазір кітабы интернетпен сатылып жат­қан­дардың ешқайсысы кәсіби жазушы емес. Бірақ, сонда да олар кітаптарын 4000-5000 теңгеден сатып жүр.
– Бір сұхбатыңызда 1940-1991 жылғы әдебиетті жоқ­қа шығарыпсыз.
– Аталған кезеңдегі әдеби шығармалардың 80 пайызы қазірге жарамайтыны шындық.
– Сол 80 пайызды жазған қаламгерлердің көбі қа­зір қарияларымыз ғой. Көңіл­деріне тиеді деп те қорықпайсыз ба?
– Мен ол әдебиетті мүлдем жоққа шығармаймын. Әр шығарма өз функциясын атқарды. Олар өз дәуірінде қажет болды. Сол тұста пайдасы тиді. Бірақ әр заманға өз қаһармандары керек. Қазіргі буынға, мысалы, «Раушан коммунисті» оқыту – кешірілмес күнә. Өйткені ол жердегі идеология мүлдем басқа. Қазіргі құндылықтар мүлдем басқа. Қазіргі қо­ғамға ескілікті әкеп таңуға болмайды. Біз дамуға тежеу қоймауымыз керек.
– Сонымен, сіз техно­крат­сыз. Жазуға да бейім­­сіз және шығарған кітабы­ңызға сұраныс тудыра ал­дыңыз… Енді сізден үй­ренер болсақ, қазір жазушы қалай жақсы өмір сүре алады, формуласын жасап бересіз бе?
– Бізге ІТ саласына еш­кім ақша бөлген жоқ. Мен ІТ маманы болып, өзім жоба жасасам, олар «міне, ақша, сен оны қай­тармай-ақ қой» демейді. Ал жазушыларға «4000 кітабыңды шығарамыз, саған 100 кітап береміз, соны сатып ақшасын ал» дейді. Қаламақы береді. Біздің әдебиет қазір дотациямен жұмыс істеп тұр. Меніңше, мұны тоқтату керек. Бірде-бір жазушыға қаламақы берілмейтін болса, олар жанталасып тығырықтан шығар жол іздейді. Содан соң, тіпті көбі әдебиеттен кетіп қалады, ең соңында осы кәсіпке махаббаты барлар ғана қалады. Батыстың жазушыларын алайық. Ол жақта кітапты мемлекеттік тапсырыспен шығару деген атымен жоқ. Өздері шығарады, соны сатып, өздері содан пайда табады. Болмаса, сценарий жазып сатады. Өндіріс бар. Бізде ақындар да әнге сөз жазып, ақша тауып жүр ғой. Жазушылар неге тым болмаса сондаймен айналыспасқа?! Қазір біз қазақ кино өнім­деріне көңіліміз толмай жатады. Ең болмағанда, жазушылар сол фильмдерге дұрыс диалог жасап берсе, болады ғой. Олар өздері де табыс табар еді, киноның да жақсы шығуына ықпал етер еді. Неге олар отырып алып үкіметтен ақша сұрай беруі керек?
– Есеппен жасалған дүние шынайылығын жоғалтады. Жазушы жақсы шығарма жазуды емес, «осы өте ме, өтпей ме» дегенді ойлап отырып жазса, әдебиетті дамытуға үлес қоса алады деп ойлайсыз ба?
– Жазушы адам «мен жаз­сам, оқыла ма, жоқ па?» деп бас қатырмау керек. Кітап сатумен де айналыспауы керек. Олар тек әдеби агенттіктермен жұмыс істеуді жолға қойып алса жеткілікті. Қаламгердің атын брендке айналдыратын, олардың жазбаларынан цитата келтіріп отырып, тарататын ұйымдар болуы керек. Солармен тіл табыса білген жазушы тек қана шығармашылықпен айналысады. Оқылатындай жақсы дүние жазуға тырысады.
Таяуда бір бағдарламаға қонаққа келген моңғол ақынымен таныстым. Орысша сөйлесіп отырғанбыз. Әңгіме арасында кішкене қиналып ағылшынша қосып жібердім. Сөйтсем, ол да орысшаға нашар, ағылшыншаға жақсы екен. Әрі қарай ағылшынша сөйлесіп кеттік. Сонда «моңғол әдебиеті қашан дами бастады» деп сұра­дым. Ол «орыстық формадан қол үзген күннен бастап» деп жауап берді. «Қазір бізді әлем оқиды. Өйткені орыс­тан бас тартып, өз түбімізге – көшпенді рухымызға орал­дық» деді. Олардың шығармаларын Жапония, Корея, Америка – бәрі оқиды екен, өйткені көшпенді рухы қызықтырады. Олардың әдебиеті біздікіне қарағанда шет тілдеріне көбірек аударылады.
Моңғол мен қазақ – бір рухтағы ұлт. Бізді бөліп тұратын дін ғана. Алайда Қазақстанда орыстық форманың әсері көбірек сақталғандықтан, біз онша өтпей отыр екенбіз.
Сұраққа қайта оралсам, біздің жазушылар мар­кетингті меңгеруі керек. Қазір көбі кітапты үйіне тау қылып жинап қойып оқиды. Бірақ керек нәрсені оқымайды. Екі апта уақытын бөліп, маркетинг, менеджмент дегенді үйрететін курстарға барса немесе интернеттен оқыса, түсініп қалар еді. Осы уақытқа дейін батыс әлемінің жазушылары оның формуласын жасап, орны-орнына қойып қойған. Бізде соның өзін оқып, іздену жоқ. Қаламгерлердің ізденуге құлқы жоқ. Өйткені мемлекеттен көмек күтіп отыра береді. Біз қазақтар дәстүрлі әншілерге, ақын­дарға, жазушыларға қа­рыз сияқтымыз. «Сендер бізді оқымайсыңдар, тың­дамайсыңдар» дейді. Қызықтыра алмаса, қалай оқимыз? Аятжан Ахметжан «дәстүрлі әншілер кедей болып жүргеніне өздері кінәлі. Дәстүрлі ән тыңдайтын адам жоқ емес, маркетинг жоқ» деген.
Ал қазір жазушыларымыз қайтіп жүр?
Шығаратын 1000-2000 кітабы үшін Мәдениет министрлігіне, аға-көке­леріне, туыстарына барады, «менің бір кітабым шығып жатқан еді, со­ған қолдау көрсетіп жібер­сеңіз» деп жалынып хат жазады. Көмектескен адамына кітаптың бір бетін арнап, оны мақтап тағы бірдеңе жазады. Адамның құнын осынша төмендеуге тұра ма? Одан да екі-үш апта кішкене оқып, үй­реніп, масс-медияда өз тұлғасын қалыптастырып, өз-өзіне жұмыс істемей ме? Біз ескілікпен өмір сүріп отырмыз. Әдебиетіміз де ескіліктің көлеңкесінде қалған.
– Әдебиетті де бизнес­ке айналдыруға болады деп отырсыз ғой. Белгілі жазушы Әлібек Асқаров «18 миллион халықпен үлкен бизнес жасау да қиындау» деп еді…
– Түркі халықтарымен бірігу керек. Түркі елде­рінің тілдеріне аудару керек. Оларда 500-600 миллион оқырман бар.
Жалпы, маркетингтік қадам – жақсы қадам. «Мынау дұрыс емес, мынау дұрыс» деген әңгіме айтуға болмайды. Рас, бәрі гумандықтың шеңберінде болуы керек. Бірақ еркіндік қажет. Біз қазақ қазір тар шеңберде айналып жүрміз. Бейнелеп айтсақ, гумандық шеңбері бір құшақ болса, біз соның ішіндегі алақандай жерді айналып жүрміз. Одан сәл сыртқа шығып, адам­дықты бұзбай өмір сүруге, дамуға болатынын ескермей келеміз.
Жазушыларымыз да солай. Өте мықты жазатын, идея айту, ойларды қабыстыру, салыс­тыру, талдау жағынан мықты азаматтар көп. Бірақ көбі кеңес өкіметі қалыптастырған призмамен қарайды. Іштей мазахист. Кедей болып өмір сүруден ләззат алады. Жазушы солай жүруі керек деп ойлайды. Компьютер тілін түсінбейтінін, жазудан басқа ешнәрсе білмейтінін мақтанышпен айтады… Ал бұқара қатты­рақ ай­ғай­лағанға қарайды ғой. Қазір ақпарат өте көп. Арасынан іздеп тауып оқи алмайды. Әде­биеттің игілігін жүзеге асырғымыз келсе, жақ­сы әдебиетті оқыр­ман­ның қолына апарып беру керек. Қыс­қасы, қа­ламгерлер оқшау­ланбай, оқырма­нымен тікелей жұмыс істеуі қажет.

Әңгімелескен
Нәзира БАЙЫРБЕК